غزال زیاری: همیشه در شعرها و قصه‌ها از پرواز و آواز خواندن پرنده‌ها صحبت به میان می‌آید؛ اما تا به حال به یک پرنده که روی شاخه درخت نشسته توجه کرده‌اید؟ تابه حال این سوال برایتان پیش آمده که چطور پاهای کوچک و لاغر پرنده‌ها، وزن آنها را تحمل می‌کنند؟
جولیا کلارک، دیرینه‌شناس دانشگاه تگزاس که درباره تکامل پرندگان تحقیق می‌کند، می‌گوید:« اولین دلیلی که پاهای پرندگان به طرز عجیبی نازک به نظر می‌رسد، این است که بقیه قسمت‌های بدن آنها با پر پوشیده شده که باعث می‌شود اندازه ظاهری آنها به مراتب بزرگتر به نظر برسد.» او در این باره به این نکته اشاره کرده که ران‌های گوشتی‌تر پرنده‌ها، در زیر پرهای آنها قرار گرفته و در حقیقت آن بخشی از پای پرنده‌ها که ما می‌بینیم، ساق پای آنهاست که باریک، کوچک و بدون پر است. از همین رو، پرندگانی که پرهایشان تا روی انگشتان پایشان می‌آید (مثل جغدها و برخی از پرنده‌های اهلی)، ساق پاهایشان ضخیم‌تر از پرندگانی که ساق‌های پای بدون پر دارند، به نظر می‌رسد.
ریشه‌یابی اجداد پرندگان
اما این یک توهم بصری نیست: پای پرندگان، تفاوت‌های زیادی با پاهای سایر حیوانات دارد. پرنده‌ها از نسل دایناسورهای تروپود هستند (گروهی از حیوانات دوپا که اندازه و ابعاد متفاوتی داشتند). برخی از آنها به اندازه گنجشک‌های امروزی کوچک بوده‌اند و برخی دیگر مثل تیرانوزاروس رکس بزرگتر.
برخلاف بیشتر پستاندارانی که می‌توانند روی دو پا راه بروند و روی پاشنه‌هایشان می‌ایستند (مثل خرس‌ها، شامپانزه‌ها و انسان‌ها)، دایناسورها برروی انگشتان پا و قسمت جلویی پاهایشان راه می‌رفتند و بقیه استخوان‌های پاهایشان کشیده بوده و از زمین فاصله داشته. حالا پرنده‌های امروزی، بخشی از این ویژگی‌ها را حفظ کرده‌اند. با این حال، برخی از این ویژگی‌ها نیز دستخوش تغییراتی شده است. پرنده‌هایی از خانواده دایناسورهای ولوسی‌رپتورها، ران‌های نسبتا کوتاهی در بالای ساق پایشان داشتند، ولی همین ران‌ها، کم و بیش آنها را سرپا نگاه می‌داشته. در بررسی درخت خانوادگی پرنده‌ها، از گذشته تا به امروز، به این نتیجه می‌رسیم که آن ران‌ها به تدریج تغییر جهت و تغییر شکل داده‌اند. کلارک در این باره گفته:« در پرندگان، استخوان بالای ساق پا (استخوان ران)، عمدتا به صورت افقی است و محکم به گروهی از ماهیچه‌هایی که به تنه بدن متصل هستند، وصل می‌شود.»
اما چرا این تغییر حالت رخ داده؟ حفظ تعادل پرنده،به عنوان موجودی دوپا، کار سختی است؛ اگر راه رفتن یک کودک نوپا را تماشا کنید، کاملا متوجه این موضوع می‌شوید. در نبود یک مرکز قدرتمند وزنی که توسط پاهای قوی پشتیبانی شود، ریسک زمین خوردن، هر حیوان دوپایی را تهدید می‌کند. دایناسورهای دوپا، با توزیع وزن‌شان برروی گردن‌های بلند و دم استخوانی‌شان، روی پاهای خود می‌ایستاندند. ولی طبق گفته کلارک، رشد ماهیچه‌های قدرتمند سینه در پرندگان، مرکز جرم آنها را به سمت جلوی بدنشان سوق می‌دهد و به تدریج و به منظور حفظ تعادل، تنه پرندگان کوچکتر شده و ران‌های آنها تدریجا به حالت افقی درآمده و به بدنشان متصل شده و عملا تبدیل به بخشی از مفصل ران آنها شده است. زانو نیز تبدیل به بالاترین قسمت متحرک پایشان شده است.
تغییرات آناتومیک در بدن پرندگان
با گذر زمان، تغییرات آناتومیک دیگری نیز در بدن پرندگان ایجاد شده و سه استخوان کف پا که در پاهای دایناسورها وجود داشت، تبدیل به یک استخوان واحد شده و هم سبک و هم قوی است. طبق گفته کلارک، برخی تغییرات عضلانی نیز در بدن پرنده‌ها ایجاد شده و بیشتر عضلات ساق پای آنها، در ناحیه ران که به تنه متصل است، محکم‌تر شده است. در عین حال ساق پا و کف پایشان هم توسط دسته‌ای از تاندون‌های فوق‌العاده نازک که از زانو تا انگشتان پا کشیده می‌شود، فعالیت می‌کند.
همین سیستم تاندون‌ها، در شرایطی که پرنده‌ها نشسته‌اند، انگشتان پاهای آنها را قفل کرده و این امکان را برایشان فراهم می‌کند که بدون آنکه سقوط کنند، بخوابند. کلارک دراین باره گفت:« هیچ حیوان دیگری چنین سیستم تاندونی‌ای ندارد که به آنها این اجازه را بدهد که عضله قوی را در نزدیکی بدنشان، در جایی که زیر پرها پنهان است، قرار دهد.»
پاهای پرندگانی که پرواز نمی‌کنند
البته همه پرنده‌ها، پاهای باریکی ندارند. پرنده‌هایی که زمان زیادی را روی سطح زمین می‌گذرانند و یا با گرفتن طعمه امرار معاش می‌کنند، گرچه پاهایی دارند که دارای تاندون‌های مشابهی است ولی این پاها معمولا محکم‌تر از پاهای پرنده‌های آواز خوان است. پرنده‌هایی مثل شترمرغ که پرواز نمی‌کنند، عضلات ساق پای به مراتب بزرگتری دارند که بتواند وزن آنها را بهتر تحمل کند.
اما پرنده‌های آوازخوان سبک وزن، کمتر به راه رفتن وابسته‌اند. استفان بروسات، دیرینه‌شناس دانشگاه ادینبورگ دراین باره گفته:« پرواز کردن، راهکار اصلی این پرنده‌ها برای تعقیب و فرار است. درنتیجه لزومی ندارد که پاهایشان خیلی عضلانی باشد.»
زمانی که به پاهای پرنده‌ها نگاه م‌کنید، مهم است به یاد داشته باشید که به خاطر تاریخچه تکامل پرنده‌ها، پاهایی این چنینی دارند. اندام عضلانی اکثر پرنده‌ها، به ویژه آنهایی که پرواز می‌کنند، بال است و پاهایشان درمقایسه با بال‌ها ضعیف به نظر می‌رسد.
در هر حال این پاهای لاغر، بخشی از جذابیت پرنده‌های مدرن هستند. لاغری ظاهری پاهای پرندگان، بر گرد بودن بدنشان تاکید دارد و باعث ایجاد ظاهری جذاب در آنها می‌شود که مارا به وجد می‌آورد. این پاهای باریک شاید به چشم ما عجیب به نظر برسد ولی در هر صورت، سختی و دردسری برای این جانوران زیبا ایجاد نمی‌کند.
منبع: scientificamerican
227227