اگر چک برگشت بخورد چه میشود

اگر چک برگشت بخورد، صادرکننده و دارنده آن با پیامدهای قانونی، بانکی و مالی متعددی مواجه خواهند شد که شامل محدودیت های بانکی برای صادرکننده و امکان پیگیری حقوقی و کیفری برای دارنده است. برگشت خوردن چک، یک رویداد مالی جدی است که می تواند تبعات گسترده ای برای هر دو طرف معامله به دنبال داشته باشد. در گذشته، سهولت در صدور چک بدون پشتوانه و عدم آگاهی کافی از قوانین مربوطه، مشکلات عدیده ای را در نظام اقتصادی و قضایی کشور ایجاد می کرد. با این حال، با اجرای «قانون جدید صدور چک» و راه اندازی «سامانه صیاد»، تحولات چشمگیری در این حوزه رخ داده است که هدف آن افزایش اعتبار چک و کاهش میزان چک های برگشتی است. این تغییرات، آگاهی از جزئیات پیامدها، روش های رفع سوء اثر و نحوه مطالبه وجه را برای تمامی فعالان اقتصادی و عموم مردم به امری ضروری تبدیل کرده است.

این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و به روز، تمامی ابعاد مرتبط با برگشت خوردن چک را بر اساس آخرین قوانین و رویه های اجرایی مورد بررسی قرار می دهد. ما ابتدا به تعریف چک برگشتی و دلایل آن می پردازیم، سپس پیامدهای این اتفاق را برای صادرکننده و دارنده چک تشریح می کنیم. در ادامه، روش های گوناگون رفع سوء اثر از چک برگشتی و رفع مسدودی حساب را به صورت گام به گام توضیح داده و به وضعیت چک های قدیمی می پردازیم. همچنین، نحوه مطالبه وجه و توقیف اموال برای دارنده چک را تحلیل می کنیم و در نهایت، به معرفی روش های استعلام وضعیت چک (به ویژه چک های صیادی) و راهکارهای پیشگیری از برگشت خوردن چک خواهیم پرداخت تا مخاطبان بتوانند با درک عمیق تر از این فرآیند، از بروز مشکلات جلوگیری کرده و در صورت لزوم، وضعیت موجود را به بهترین شکل مدیریت کنند.

1. چک برگشتی چیست و چرا برگشت می خورد؟

چک به عنوان یک سند تجاری و ابزار پرداخت، نقش حیاتی در مبادلات اقتصادی ایفا می کند. اما زمانی که این سند نتواند در موعد مقرر به وجه نقد تبدیل شود، اصطلاحاً برگشت می خورد و تبعات خاص خود را به همراه دارد.

1.1. تعریف ساده چک برگشتی

یک چک زمانی برگشتی تلقی می شود که دارنده آن در تاریخ سررسید (یا پس از آن)، به بانک مراجعه کرده و به دلیل عدم وجود موجودی کافی در حساب صادرکننده یا سایر دلایل قانونی، بانک نتواند مبلغ مندرج در چک را پرداخت کند. در این حالت، بانک گواهی عدم پرداخت (گواهی برگشت چک) صادر کرده و مهر برگشت خورد بر روی چک درج می شود. این اقدام به منزله عدم ایفای تعهد مالی از سوی صادرکننده است و مبنای پیگیری های قانونی بعدی خواهد بود.

1.2. دلایل اصلی برگشت خوردن چک

برگشت خوردن چک دلایل مختلفی دارد که هر یک می تواند منجر به صدور گواهی عدم پرداخت شود. شناخت این دلایل برای هر دو طرف معامله (صادرکننده و دارنده) ضروری است:

• کسری یا عدم موجودی کافی در حساب: رایج ترین دلیل برگشت چک، عدم وجود وجه کافی در حساب جاری صادرکننده در تاریخ سررسید است.
• مغایرت امضا: اگر امضای مندرج در چک با نمونه امضای ثبت شده صادرکننده در بانک مطابقت نداشته باشد، بانک از پرداخت وجه خودداری می کند. این مغایرت می تواند ناشی از جعلی بودن امضا یا تغییر ناخواسته در نحوه امضای صادرکننده باشد.
• مسدود بودن حساب صادرکننده: در برخی موارد، حساب صادرکننده به دلیل دستور قضایی، بدهی های بانکی یا سایر مسائل قانونی مسدود شده است و امکان برداشت وجه از آن وجود ندارد.
• خط خوردگی یا قلم خوردگی در متن چک: هرگونه خط خوردگی، قلم خوردگی یا عدم وضوح در متن، مبلغ، تاریخ یا سایر بخش های مهم چک بدون تأیید صادرکننده (به صورت پشت نویسی و امضا) می تواند منجر به برگشت خوردن آن شود.
• عدم ثبت چک در سامانه صیاد (برای چک های جدید): بر اساس قانون جدید صدور چک، تمامی چک های صیادی باید توسط صادرکننده در سامانه صیاد ثبت شوند. در غیر این صورت، بانک از پرداخت وجه خودداری کرده و گواهی عدم پرداخت صادر می کند.
• صادر کردن چک به تاریخ روز (در برخی موارد خاص): اگرچه چک اصولاً برای پرداخت های آینده صادر می شود، اما در برخی شرایط خاص (مانند چک های تضمینی یا ضمانتی که تاریخ روز دارند)، ممکن است دارنده بلافاصله برای وصول اقدام کند و در صورت عدم موجودی، چک برگشت بخورد.
• پایان یافتن اعتبار دسته چک: در صورت اتمام اعتبار قانونی دسته چک یا ابطال آن توسط بانک، چک های صادرشده از آن دسته چک قابلیت وصول نخواهند داشت.

1.3. تفاوت چک صیادی و چک های قدیمی در برگشت خوردن

با اجرای قانون جدید صدور چک (مصوب سال ۱۳۹۷ و اصلاحات بعدی آن)، تغییرات بنیادینی در نحوه صدور، انتقال و وصول چک ها، به ویژه چک های صیادی (بنفش رنگ)، ایجاد شده است. اصلی ترین تفاوت در برگشت خوردن این دو نوع چک در الزام به ثبت در سامانه صیاد است. چک های قدیمی بدون نیاز به ثبت در سامانه صیاد معتبر بودند، اما چک های صیادی جدید، تنها در صورتی معتبر و قابل وصول هستند که اطلاعات آن ها (مبلغ، تاریخ، نام دارنده) توسط صادرکننده در سامانه صیاد ثبت شده باشد و دارنده نیز آن را تأیید کند. عدم ثبت در سامانه صیاد، به خودی خود دلیلی برای برگشت خوردن چک توسط بانک است و به معنای عدم اعتبار آن محسوب می شود. همچنین، پیامدهای قانونی و بانکی برگشت چک های صیادی، سخت گیرانه تر و گسترده تر از چک های قدیمی است که در بخش بعدی به تفصیل به آن ها می پردازیم.

2. پیامدهای برگشت خوردن چک: برای صادرکننده و دارنده

برگشت خوردن چک، چه برای صادرکننده و چه برای دارنده آن، تبعات متعددی در ابعاد حقوقی، بانکی، مالی و حتی اجتماعی دارد. شناخت دقیق این پیامدها به افراد کمک می کند تا با احتیاط بیشتری با این سند مالی برخورد کنند و در صورت بروز مشکل، اقدامات مقتضی را به سرعت انجام دهند.

2.1. پیامدهای قانونی و حقوقی

پیامدهای قانونی برگشت خوردن چک برای صادرکننده جدی است و می تواند منجر به پیگیری قضایی شود:

• امکان شکایت کیفری و حقوقی: دارنده چک برگشتی می تواند برای مطالبه وجه آن، از طریق مراجع قضایی اقدام کند. بسته به شرایط و نوع چک، این شکایت می تواند حقوقی یا کیفری باشد.
  • شکایت حقوقی: در تمامی موارد برگشت چک قابل طرح است و هدف آن صرفاً وصول مبلغ چک و خسارات مربوطه است. در این روش، دارنده چک از طریق دادگاه حقوقی درخواست مطالبه وجه را مطرح می کند.
  • شکایت کیفری: تنها در صورتی قابل طرح است که چک دارای شرایط قانونی خاصی باشد، از جمله عدم تاریخ دار بودن چک، عدم درج بابت ضمانت یا تعهد، و عدم گذشت بیش از شش ماه از تاریخ سررسید و شش ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت. در شکایت کیفری، علاوه بر وصول وجه، صادرکننده ممکن است با مجازات حبس نیز مواجه شود.
• جریمه نقدی و مجازات حبس: بر اساس قانون جدید چک، صادرکننده چک برگشتی علاوه بر پرداخت مبلغ چک، ممکن است به جریمه نقدی معادل ۲۰ تا ۲۵ درصد مبلغ چک و در برخی موارد (به ویژه در شکایت کیفری) به مجازات حبس نیز محکوم شود. مدت حبس بستگی به مبلغ چک دارد.
• خسارت تأخیر تأدیه: دارنده چک می تواند علاوه بر اصل مبلغ چک، خسارت تأخیر تأدیه (جریمه دیرکرد پرداخت) را نیز از زمان برگشت خوردن چک تا زمان وصول کامل آن از صادرکننده مطالبه کند. این خسارت بر اساس شاخص نرخ تورم سالانه که توسط بانک مرکزی اعلام می شود، محاسبه می گردد.
• هزینه های دادرسی و وکالت: تمامی هزینه های مربوط به دادرسی، شامل هزینه های ثبت دادخواست، کارشناسی و حق الوکاله وکیل (در صورت استفاده از وکیل) نیز بر عهده صادرکننده چک برگشتی خواهد بود.

2.2. پیامدهای بانکی و مالی

برگشت خوردن چک، تأثیر مستقیم و گسترده ای بر وضعیت بانکی و مالی صادرکننده دارد:

• ثبت سوء سابقه در سامانه بانک مرکزی: اطلاعات برگشت چک صیادی بلافاصله در سامانه بانک مرکزی ثبت شده و به عنوان یک سوء سابقه اعتباری برای صادرکننده در نظر گرفته می شود. این سابقه منفی، اعتبار سنجی بانکی (credit score) فرد را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد.
• مسدود شدن تمامی حساب های صادرکننده: یکی از مهم ترین پیامدهای قانون جدید، مسدود شدن تمامی حساب ها، کارت های بانکی و هرگونه وجوهی است که صادرکننده چک برگشتی در تمامی بانک ها و مؤسسات اعتباری دارد. این مسدودی به میزان مبلغ کسری چک خواهد بود و تا زمان رفع سوء اثر از چک ادامه پیدا می کند.
• محدودیت در خدمات بانکی: صادرکننده چک برگشتی از دریافت خدمات بانکی زیر محروم می شود:
  • عدم امکان دریافت دسته چک جدید یا افتتاح حساب جاری جدید.
  • ممنوعیت در دریافت هرگونه تسهیلات بانکی (وام).
  • عدم امکان دریافت ضمانت نامه ها و اعتبارات اسنادی (ارزی و ریالی).
  • ممنوعیت در صدور کارت هدیه و واریز وجه به آن ها.
• توقف اعتبار ارزی و ریالی: تمامی اعتبارات و تسهیلات اعطایی به صادرکننده در بخش ارزی و ریالی متوقف می شود.

بر اساس قانون جدید چک، برگشت خوردن هر فقره چک صیادی، بلافاصله منجر به ثبت سوء سابقه در سامانه بانک مرکزی و مسدود شدن تمامی حساب های بانکی صادرکننده به میزان مبلغ کسری چک در کلیه بانک ها می شود.

2.3. پیامدهای اجتماعی و تجاری

علاوه بر ابعاد حقوقی و بانکی، برگشت خوردن چک می تواند عواقب منفی عمیقی بر اعتبار فرد در جامعه و روابط تجاری او داشته باشد:

• کاهش شدید اعتبار و اعتماد در بازار و روابط تجاری: افراد و شرکت ها تمایلی به همکاری با کسانی که سابقه چک برگشتی دارند، نخواهند داشت. این امر می تواند به از دست دادن مشتریان، شرکای تجاری و فرصت های سودآور منجر شود.
• از دست دادن فرصت های شغلی و سرمایه گذاری: در برخی مشاغل یا موقعیت های سرمایه گذاری، بررسی سوابق بانکی و اعتباری فرد از اهمیت بالایی برخوردار است و سابقه چک برگشتی می تواند مانع بزرگی برای دستیابی به این فرصت ها باشد.

3. راهکارهای جامع رفع سوء اثر چک برگشتی (برای صادرکننده)

برای صادرکننده چکی که برگشت خورده است، رفع سوء اثر از سابقه بانکی و اعتباری بسیار حائز اهمیت است. قانون جدید صدور چک، روش های مشخصی را برای این منظور پیش بینی کرده است که هر یک شرایط و مراحل خاص خود را دارند.

3.1. روش های اصلی و عمومی رفع سوء اثر

بر اساس دستورالعمل های بانک مرکزی، شش روش اصلی برای رفع سوء اثر از چک برگشتی وجود دارد:

1. تأمین موجودی حساب: این ساده ترین و سریع ترین روش است. صادرکننده با واریز مبلغ کسری به حساب جاری خود، امکان پرداخت وجه چک را فراهم می کند. پس از پاس شدن چک توسط بانک، سوء اثر از سابقه صادرکننده حذف می شود. در این حالت، بانک گواهی عدم پرداخت را ابطال کرده و وضعیت چک در سامانه بانک مرکزی به روزرسانی می شود.
2. تحویل لاشه چک برگشتی به بانک: اگر دارنده چک پس از دریافت وجه، اصل لاشه چک برگشتی را به صادرکننده تحویل دهد، صادرکننده می تواند با ارائه لاشه چک به شعبه صادرکننده دسته چک، درخواست رفع سوء اثر کند. این روش به معنای تسویه حساب کامل و نهایی است.
3. ارائه رضایت نامه محضری دارنده چک: در مواردی که به هر دلیلی لاشه چک در دسترس نیست (مثلاً گم شده یا از بین رفته)، دارنده چک می تواند با مراجعه به یکی از دفاتر اسناد رسمی، رضایت نامه محضری مبنی بر تسویه حساب و عدم مطالبه وجه چک را صادر کند. صادرکننده با ارائه این رضایت نامه به بانک، می تواند نسبت به رفع سوء اثر اقدام کند.
4. مسدود کردن مبلغ چک در حساب قرض الحسنه جاری: اگر صادرکننده به لاشه چک یا رضایت نامه دارنده دسترسی نداشته باشد و بخواهد سوء اثر را رفع کند، می تواند مبلغ چک برگشتی را در یک حساب قرض الحسنه جاری در همان بانک به مدت حداقل یک سال و حداکثر دو سال (۲۴ ماه) مسدود کند. بانک موظف است این مسدودی را به دارنده چک اطلاع دهد تا برای دریافت وجه مراجعه کند. در صورت عدم مراجعه دارنده پس از این مدت، مبلغ آزاد شده و سوء اثر رفع می گردد.
5. ارائه حکم قضایی: در شرایطی که هیچ یک از روش های بالا امکان پذیر نباشد (مثلاً دارنده چک ناشناس است یا همکاری نمی کند)، صادرکننده می تواند با مراجعه به مراجع قضایی و طرح دعوی، حکم قضایی مبنی بر رفع سوء اثر از چک برگشتی را دریافت کند. این حکم به بانک ابلاغ شده و بانک مکلف به اجرای آن است.
6. پایان یافتن زمان قانونی چک: اگر از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت چک سه سال بگذرد و در این مدت دارنده چک هیچ گونه شکایت حقوقی یا کیفری را علیه صادرکننده مطرح نکرده باشد، سوء اثر چک به طور خودکار از سامانه بانک مرکزی حذف می شود.

3.2. مراحل رفع سوء اثر چک برگشتی در بانک های مختلف

اگرچه روش های کلی رفع سوء اثر توسط بانک مرکزی تعیین شده اند، اما جزئیات اجرایی و مدارک مورد نیاز ممکن است در بانک های مختلف کمی متفاوت باشد. در ادامه، به بررسی این تفاوت ها در چند بانک اصلی می پردازیم:

بانک	مدارک و رویه های خاص	توضیحات تکمیلی
بانک ملی	مراجعه حضوری با اصل شناسنامه و کارت ملی. ارائه لاشه چک، رضایت نامه محضری، تأمین موجودی حساب (با ارائه صورتحساب) یا واریز و مسدودی وجه به مدت 2 ساعت.	در صورت عدم امکان ارائه مدارک، درخواست رفع سوء اثر از طریق مرور زمان (سه سال) یا تشابه اسمی قابل بررسی است. کارمزد رفع سوء اثر 100 هزار ریال.
بانک صادرات	تأمین موجودی و اطلاع رسانی به دارنده، ارائه لاشه چک، ارائه رضایت نامه محضری یا واریز و مسدودی وجه به مدت 24 ماه در حساب جاری.	برای مبالغ بلوکه شده، بانک موظف به اطلاع رسانی به دارنده است.
بانک مسکن	تأمین موجودی و پاس کردن چک، ارائه لاشه چک، ارائه رضایت نامه محضری یا واریز و مسدودی وجه.	رویه ها مشابه سایر بانک ها با تأکید بر تسویه کامل.
بانک ملت	تأمین موجودی، ارائه لاشه چک، ارائه رضایت نامه محضری، واریز و مسدود کردن مبلغ در سپرده قرض الحسنه جاری به مدت 24 ماه، ارائه حکم قضائی یا ارائه نامه از مرجع ثبتی ذی صلاح (موضوع ماده 381 آیین نامه اجرای اسناد رسمی).	بانک ملت یکی از بانک هایی است که به ارائه تمامی روش های قانونی تأکید دارد.
بانک رسالت	امکان ثبت درخواست غیرحضوری رفع سوء اثر چک از طریق «پیشخوان مجازی رسالت» (درگاه های الکترونیک).	بانک قرض الحسنه رسالت در این زمینه پیشرو بوده و بیشتر خدمات خود را به صورت غیرحضوری ارائه می دهد.

نکات مهم:
همواره قبل از هر اقدامی، توصیه می شود به شعبه بانکی که چک از آن صادر شده است، مراجعه کرده و از آخرین دستورالعمل ها و مدارک مورد نیاز اطمینان حاصل کنید. بسیاری از بانک ها وب سایت ها و سامانه های تلفنی برای پاسخگویی به این سوالات دارند.

3.3. مدت زمان رفع سوء اثر و نکات کلیدی

مدت زمان رفع سوء اثر چک برگشتی بسته به روش انتخابی متفاوت است:

• تأمین موجودی و پاس شدن چک: معمولاً ظرف ۲۴ تا ۷۲ ساعت کاری پس از وصول چک، سوء اثر برطرف می شود.
• ارائه لاشه چک یا رضایت نامه محضری: این فرآیند نیز اغلب ظرف چند روز کاری (معمولاً تا ۵ روز) پس از ارائه مدارک کامل به بانک انجام می شود.
• مسدود کردن مبلغ در حساب: سوء اثر به محض مسدود شدن وجه در حساب و اطلاع رسانی به دارنده، رفع می شود، اما مبلغ تا ۲۴ ماه مسدود می ماند.
• حکم قضایی: بستگی به سرعت فرآیند قضایی دارد، اما پس از ابلاغ حکم به بانک، رفع سوء اثر نسبتاً سریع خواهد بود.
• پایان یافتن زمان قانونی (سه سال): این روش طولانی ترین زمان را دارد و به صورت خودکار پس از گذشت سه سال انجام می شود.

نکات کلیدی:
همواره تلاش کنید از طریق تأمین موجودی یا جلب رضایت دارنده به سرعت اقدام کنید تا از پیامدهای طولانی مدت سوء اثر جلوگیری شود. پیگیری مداوم از بانک مربوطه در طول فرآیند ضروری است.

4. رفع مسدودی حساب پس از برگشت چک: شرایط و مراحل

یکی از مهم ترین و فوری ترین پیامدهای برگشت خوردن چک صیادی، مسدود شدن تمامی حساب های صادرکننده در بانک های مختلف است. این مسدودی به میزان مبلغ کسری چک اعمال می شود. اما چگونه می توان این حساب ها را رفع مسدودی کرد؟

4.1. تفاوت رفع سوء اثر و رفع مسدودی حساب

لازم است ابتدا تفاوت این دو مفهوم را به روشنی درک کنیم:

• رفع سوء اثر: به معنای حذف سابقه منفی برگشت چک از کارنامه اعتباری صادرکننده در سامانه بانک مرکزی است. این فرآیند بر اعتبار سنجی فرد تأثیر می گذارد و امکان دریافت دسته چک جدید یا تسهیلات بانکی را فراهم می کند.
• رفع مسدودی حساب: به معنای آزاد شدن وجوه بلوکه شده در حساب های بانکی صادرکننده است که به دلیل برگشت چک اعمال شده بود. این مسدودی، عملیاتی بودن حساب ها و امکان برداشت از آن ها را محدود می کند.

اگرچه این دو مفهوم مرتبط هستند، اما لزوماً همزمان اتفاق نمی افتند. رفع سوء اثر معمولاً پیش نیاز رفع مسدودی کامل حساب ها است، اما مسدودی حساب می تواند بلافاصله پس از برگشت چک رخ دهد.

4.2. شرایط رفع مسدودی حساب

برای رفع مسدودی حساب های بانکی که به دلیل برگشت چک اعمال شده اند، شرایط زیر باید احراز شود:

1. تسویه کامل مبلغ چک: مهم ترین شرط، پرداخت کامل مبلغ چک برگشتی به دارنده آن است. این تسویه می تواند از طریق تأمین موجودی در حساب، تحویل لاشه چک، یا جلب رضایت محضری دارنده انجام شود.
2. ارائه مدارک مربوط به رفع سوء اثر به بانک: پس از تسویه مبلغ چک، صادرکننده باید مدارک دال بر رفع سوء اثر (مانند لاشه چک، رضایت نامه محضری، یا تأییدیه بانک مبنی بر تأمین موجودی) را به شعبه بانکی که چک از آن برگشت خورده است، ارائه دهد.
3. سپری شدن سه سال از تاریخ برگشت چک و عدم ثبت شکایت: در صورتی که هیچ یک از روش های فوق امکان پذیر نباشد و دارنده چک نیز در مدت سه سال از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت، هیچ گونه شکایت حقوقی یا کیفری را علیه صادرکننده مطرح نکرده باشد، حساب مسدود شده به طور خودکار آزاد می شود. این مدت در گذشته هفت سال بود که با اصلاح قانون به سه سال کاهش یافته است.

4.3. گام های عملی برای رفع مسدودی

برای رفع مسدودی حساب، صادرکننده باید گام های زیر را طی کند:

1. تسویه وجه چک: ابتدا مبلغ چک را به دارنده پرداخت کرده و یکی از روش های رفع سوء اثر (مانند دریافت لاشه چک یا رضایت نامه) را انجام دهید.
2. مراجعه به بانک: با در دست داشتن مدارک تسویه (لاشه چک یا رضایت نامه محضری) به شعبه ای که گواهی عدم پرداخت را صادر کرده است، مراجعه کنید.
3. درخواست رفع سوء اثر و مسدودی: درخواست کتبی یا شفاهی برای رفع سوء اثر و به تبع آن رفع مسدودی حساب ها را ارائه دهید.
4. پیگیری: اطمینان حاصل کنید که اطلاعات در سامانه بانک مرکزی به روز شده و مسدودی از حساب های شما برداشته شده است. این فرآیند ممکن است چند روز کاری زمان ببرد.

توجه داشته باشید که رفع مسدودی حساب ها برای مبالغی است که به دلیل همان چک برگشتی بلوکه شده بودند. اگر مسدودی حساب به دلایل دیگری (مانند دستور قضایی در پرونده ای دیگر) اعمال شده باشد، رفع آن نیازمند طی کردن فرآیندهای مربوط به همان مورد است.

5. تکلیف چک های برگشتی قدیمی (غیر صیادی) چه میشود؟

با اجرای قانون جدید صدور چک و اجباری شدن استفاده از چک های صیادی (بنفش رنگ) و ثبت آن ها در سامانه صیاد، وضعیت چک های قدیمی (کرم رنگ) که پیش از این قانون صادر شده و برگشت خورده اند، برای بسیاری از افراد مبهم است. در این بخش به بررسی تکلیف این چک ها می پردازیم.

5.1. قوانین و تفاوت ها با چک های صیادی

چک های قدیمی (غیر صیادی) تابع قوانین قبل از اصلاحیه سال ۱۳۹۷ هستند. تفاوت های اصلی در برگشت خوردن و رفع سوء اثر آن ها به شرح زیر است:

• عدم نیاز به ثبت در سامانه صیاد: چک های قدیمی نیازی به ثبت در سامانه صیاد نداشتند و اعتبار آن ها صرفاً به امضای صادرکننده و تکمیل اطلاعات فیزیکی چک بود.
• پیامدهای قانونی: اگرچه چک های قدیمی نیز می توانستند منجر به شکایت حقوقی یا کیفری شوند، اما سیستم خودکار مسدودسازی تمامی حساب های صادرکننده به محض برگشت چک (که در قانون جدید صیادی وجود دارد)، برای آن ها اعمال نمی شد.
• طولانی تر بودن زمان رفع سوء اثر مرور زمان: در گذشته، مدت زمان لازم برای رفع سوء اثر خودکار از چک های برگشتی (در صورت عدم پیگیری دارنده) هفت سال بود که این زمان برای چک های صیادی به سه سال کاهش یافته است.

5.2. نحوه تعیین تکلیف و رفع سوء اثر چک های قدیمی

برای تعیین تکلیف و رفع سوء اثر از چک های برگشتی قدیمی، رویه های زیر مد نظر قرار می گیرد:

1. رفع سوء اثر پس از گذشت سه سال: همانند چک های صیادی، اگر از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت چک قدیمی، سه سال گذشته باشد و در این مدت هیچ گونه شکایت حقوقی یا کیفری از سوی دارنده چک ثبت نشده باشد، بانک می تواند به صورت قانونی نسبت به رفع سوء اثر چک اقدام کند. این بند از قانون جدید، برای چک های قدیمی نیز قابل اعمال است.
2. بررسی وضعیت در سامانه قوه قضاییه: بانک ها موظف اند برای رفع سوء اثر از چک های قدیمی نیز، از طریق سامانه قوه قضاییه استعلام بگیرند. اگر در سوابق قضایی صادرکننده، شکایت فعالی مرتبط با آن چک برگشتی وجود نداشته باشد، با ثبت کد شش رقمی در سامانه بانک مرکزی، مراحل رفع سوء اثر انجام می شود.
3. محدودیت در ثبت چک صیادی جدید: یکی از مهم ترین چالش های چک های قدیمی برگشتی این است که وجود سوء سابقه برگشتی (حتی از چک های قدیمی) می تواند مانع از دریافت و ثبت چک های صیادی جدید شود. تا زمانی که سوء اثر از تمامی چک های برگشتی (اعم از قدیمی و صیادی) رفع نشود، صادرکننده نمی تواند دسته چک صیادی جدید دریافت کند. لذا، لازم است ابتدا نسبت به تسویه و رفع سوء اثر از چک های قدیمی اقدام شود.

در نتیجه، اگرچه چک های قدیمی دیگر در معاملات رایج کاربرد ندارند، اما مسئولیت های قانونی و بانکی ناشی از برگشت خوردن آن ها همچنان باقی است و صادرکنندگان باید برای رفع سوء اثر از آن ها طبق قوانین موجود اقدام کنند تا از محدودیت های آتی (مانند عدم امکان دریافت دسته چک جدید) جلوگیری شود.

6. نحوه مطالبه وجه چک برگشتی و توقیف اموال (برای دارنده چک)

زمانی که چک برگشت می خورد، دارنده آن حق دارد برای مطالبه وجه و احقاق حقوق خود اقدام کند. این فرآیند از طریق دو مسیر اصلی حقوقی و کیفری قابل پیگیری است که هر کدام شرایط و مراحل خاص خود را دارند.

6.1. گام اول: دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک

مهم ترین و اولین قدم برای مطالبه وجه چک برگشتی، دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک است. دارنده چک باید در تاریخ سررسید (یا پس از آن)، به شعبه بانکی که چک روی آن صادر شده، مراجعه کند. در صورت عدم موجودی یا سایر دلایل قانونی، بانک ضمن مهر کردن پشت چک (مبنی بر برگشت خوردن)، گواهی عدم پرداخت را صادر و به دارنده تحویل می دهد. این گواهی، سند اصلی برای تمامی اقدامات قانونی بعدی است و باید به دقت نگهداری شود.

6.2. پیگیری از طریق روش حقوقی

روش حقوقی، عمومی ترین راه برای مطالبه وجه چک برگشتی است و در تمامی موارد (چه چک صیادی و چه قدیمی) قابل طرح است. مراحل این روش به شرح زیر است:

1. تنظیم و ثبت دادخواست مطالبه وجه: دارنده چک باید با در دست داشتن اصل چک برگشتی و گواهی عدم پرداخت، به دفاتر خدمات قضایی الکترونیک مراجعه و دادخواست مطالبه وجه را علیه صادرکننده (و در صورت لزوم ظهرنویسان) ثبت کند.
2. درخواست تأمین خواسته و توقیف اموال (قبل از صدور حکم): یکی از مزایای مهم پیگیری حقوقی چک، امکان درخواست تأمین خواسته است. دارنده می تواند همزمان با ثبت دادخواست یا حتی پیش از آن (با پرداخت مبلغی به عنوان خسارت احتمالی)، از دادگاه درخواست کند تا به میزان مبلغ چک، اموال صادرکننده را توقیف کند. این اقدام از انتقال اموال توسط بدهکار جلوگیری کرده و وصول طلب را تضمین می کند.
3. مراحل دادرسی و صدور حکم: پس از ثبت دادخواست، پرونده در دادگاه صالح رسیدگی می شود. صادرکننده چک و سایر خواندگان احضار می شوند و دفاعیات خود را ارائه می دهند. در نهایت، دادگاه پس از بررسی مدارک و مستندات، حکم مقتضی را صادر می کند. اگر حکم به نفع دارنده صادر شود، صادرکننده مکلف به پرداخت مبلغ چک و خسارات قانونی (مانند خسارت تأخیر تأدیه و هزینه های دادرسی) خواهد بود.
4. اجرای حکم و توقیف اموال: پس از قطعی شدن حکم، دارنده می تواند از طریق واحد اجرای احکام دادگستری، برای توقیف اموال محکوم علیه و وصول طلب خود اقدام کند. اجرای احکام با شناسایی اموال (مانند حساب های بانکی، ملک، خودرو، سهم و…) نسبت به توقیف و فروش آن ها جهت پرداخت بدهی اقدام می نماید.

6.3. پیگیری از طریق روش کیفری

پیگیری کیفری چک برگشتی، تنها در شرایط خاصی امکان پذیر است و علاوه بر وصول وجه، می تواند منجر به مجازات حبس برای صادرکننده شود. شرایط طرح شکایت کیفری عبارتند از:

• غیرمعتبر نبودن چک از منظر کیفری: چک نباید تاریخ دار باشد (تاریخ سررسید آن با تاریخ صدور یکی باشد)، نباید بابت ضمانت یا تعهد صادر شده باشد و نباید بدون تاریخ باشد.
• مهلت قانونی: دارنده باید ظرف شش ماه از تاریخ صدور چک به بانک مراجعه و گواهی عدم پرداخت را دریافت کند و سپس ظرف شش ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت، شکایت کیفری خود را در دادسرا مطرح نماید.

مراحل پیگیری کیفری:

1. مراجعه به دادسرا و ثبت شکایت: با در دست داشتن اصل چک برگشتی و گواهی عدم پرداخت، به دادسرای محل صدور چک یا محل اقامت صادرکننده مراجعه کرده و شکواییه کیفری را ثبت کنید.
2. مراحل دادرسی کیفری و صدور حکم: پس از ثبت شکایت، دادسرا تحقیقات لازم را آغاز کرده و در صورت احراز شرایط، پرونده را به دادگاه کیفری ارجاع می دهد. دادگاه پس از رسیدگی، حکم مجازات (مانبند حبس و جریمه نقدی) را صادر می کند.
3. امکان توقیف اموال از طریق اجرای احکام کیفری: پس از صدور حکم کیفری و قطعی شدن آن، دارنده می تواند همزمان با پیگیری مجازات صادرکننده، از طریق واحد اجرای احکام کیفری، برای توقیف اموال محکوم علیه جهت وصول طلب خود اقدام کند.

انتخاب بین روش حقوقی و کیفری بستگی به شرایط چک و اهداف دارنده دارد. در بسیاری از موارد، پیگیری حقوقی به دلیل گستردگی شمول و امکان درخواست تأمین خواسته، کارآمدتر است.

7. روش های استعلام وضعیت چک و اعتبارسنجی صادرکننده

استعلام وضعیت چک و اعتبارسنجی صادرکننده، ابزاری حیاتی برای پیشگیری از برگشت خوردن چک و اطمینان از سلامت معاملات است. سامانه صیاد و امکانات جانبی آن، این فرآیند را تسهیل کرده اند.

7.1. استعلام از طریق پیامک (سرشماره 701701)

یکی از ساده ترین و در دسترس ترین روش های استعلام وضعیت اعتباری صادرکننده چک، استفاده از سامانه پیامکی بانک مرکزی است:

• نحوه ارسال کد ۱۶ رقمی صیادی: کافی است کد ۱۶ رقمی مندرج بر روی چک های صیادی را (بدون هیچ حرف یا کاراکتر اضافی) به سرشماره ۷۰۱۷۰۱ ارسال کنید.
• تفسیر جامع کدهای رنگی: پاسخ استعلام پیامکی در قالب یک کد رنگی ارسال می شود که هر رنگ نشان دهنده وضعیت اعتباری خاصی است:
  • سفید: صادرکننده فاقد هرگونه سابقه چک برگشتی است یا تمامی سوء اثرها رفع شده اند. این بهترین وضعیت اعتباری است.
  • زرد: صادرکننده دارای یک فقره چک برگشتی است یا مجموع مبالغ چک های برگشتی او حداکثر ۵ میلیون تومان است. این وضعیت نشان دهنده ریسک پایین تا متوسط است.
  • نارنجی: صادرکننده دارای ۲ تا ۴ فقره چک برگشتی است یا مجموع مبالغ چک های برگشتی او حداکثر ۲۰ میلیون تومان است. این وضعیت نشان دهنده ریسک متوسط است.
  • قهوه ای: صادرکننده دارای ۵ تا ۱۰ فقره چک برگشتی است یا مجموع مبالغ چک های برگشتی او حداکثر ۵۰ میلیون تومان است. این وضعیت نشان دهنده ریسک بالا است.
  • قرمز: صادرکننده دارای بیش از ۱۰ فقره چک برگشتی است یا مجموع مبالغ چک های برگشتی او بیش از ۵۰ میلیون تومان است. این بدترین وضعیت اعتباری و نشان دهنده ریسک بسیار بالا است.
• هزینه و محدودیت های استعلام پیامکی: هزینه هر استعلام پیامکی معمولاً ۳۵۰ تومان (3500 ریال) است. همچنین، افراد می توانند روزانه حداکثر ۴ بار از این طریق استعلام بگیرند.

7.2. استعلام از طریق سایت سامانه صیاد بانک مرکزی

سامانه صیاد (سامانه یکپارچه الکترونیکی چک) که توسط بانک مرکزی راه اندازی شده است، امکان استعلام دقیق تر و جامع تری را فراهم می کند:

1. مراحل ورود به سایت و نحوه استعلام:
   • به وب سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مراجعه کنید.
   • در بخش نظام های پرداخت و زیرساخت یا ابزارهای پرداخت، گزینه استعلام وضعیت اعتباری چک یا سامانه صیاد را انتخاب کنید.
   • کد ۱۶ رقمی مندرج روی چک صیادی را در کادر مربوطه وارد کرده و کد امنیتی نمایش داده شده را ثبت کنید.
2. اهمیت سامانه صیاد در افزایش شفافیت: سامانه صیاد با تجمیع اطلاعات چک ها و سوابق صادرکنندگان، شفافیت بی سابقه ای را در بازار چک ایجاد کرده است. این سامانه به دارنده چک اجازه می دهد تا پیش از پذیرش چک، از اعتبار صادرکننده آگاه شود و ریسک معامله را به حداقل برساند. اطلاعات دقیق تر مربوط به تعداد چک های برگشتی و مبالغ آن ها در این سامانه قابل مشاهده است.

7.3. استعلام از طریق اپلیکیشن های بانکی و مالی

برخی اپلیکیشن های موبایل بانکی و مالی، امکانات استعلام چک صیادی را برای راحتی کاربران فراهم کرده اند:

• معرفی برخی اپلیکیشن های معتبر: اپلیکیشن هایی مانند ساد۲۴، ایوا، آپ و برخی از اپلیکیشن های اختصاصی بانک ها، این خدمات را ارائه می دهند.
• نحوه کار با این اپلیکیشن ها: پس از نصب و ورود به این اپلیکیشن ها، معمولاً بخش ویژه ای برای استعلام چک صیادی وجود دارد که با وارد کردن کد ۱۶ رقمی چک، می توانید از وضعیت اعتباری صادرکننده مطلع شوید. این روش به دلیل سهولت دسترسی و ادغام با سایر خدمات بانکی، مورد استقبال قرار گرفته است.

8. راهکارهای پیشگیری از برگشت خوردن چک

پیشگیری همواره بهتر از درمان است. با رعایت برخی نکات کلیدی، هم صادرکننده و هم دارنده چک می توانند از بروز مشکلات ناشی از برگشت خوردن چک جلوگیری کنند.

8.1. برای صادرکننده چک

صادرکنندگان چک مسئولیت اصلی را در قبال جلوگیری از برگشت خوردن چک بر عهده دارند:

• اطمینان کامل از موجودی حساب پیش از صدور: هرگز چکی را بدون اطمینان ۱۰۰ درصدی از وجود موجودی کافی در حساب در تاریخ سررسید صادر نکنید. این مهم ترین اصل در مدیریت چک است.
• ثبت دقیق اطلاعات چک در سامانه صیاد: برای چک های صیادی، پس از تکمیل اطلاعات فیزیکی چک، حتماً مشخصات کامل آن (مبلغ، تاریخ، نام دارنده و …) را با دقت و بدون خطا در سامانه صیاد ثبت کنید. عدم ثبت در سامانه، به معنای بی اعتبار بودن چک از نظر بانک است.
• استفاده از سیستم های یادآوری تاریخ سررسید: از تقویم های شخصی، اپلیکیشن های یادآوری یا حتی یادآوری های بانکی برای ثبت و پیگیری تاریخ سررسید چک های صادره استفاده کنید تا موجودی حساب را به موقع تأمین نمایید.
• نگهداری صحیح دسته چک و امضای ثابت: دسته چک را در مکانی امن نگهداری کنید تا از سوءاستفاده جلوگیری شود. همچنین، سعی کنید امضای خود را تا حد امکان ثابت و بدون تغییر حفظ کنید تا از مشکلات ناشی از مغایرت امضا جلوگیری شود.
• بررسی صحت اطلاعات چک: پیش از امضا و تحویل چک، تمامی اطلاعات مندرج در آن (مبلغ، تاریخ، نام دارنده) را به دقت بررسی کنید تا از هرگونه خطا یا قلم خوردگی ناخواسته جلوگیری شود.

8.2. برای دارنده چک

دارندگان چک نیز می توانند با اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه، ریسک دریافت چک برگشتی را کاهش دهند:

• استعلام اعتبار صادرکننده پیش از دریافت چک: قبل از پذیرش چک، حتماً از طریق سامانه پیامکی ۷۰۱۷۰۱ یا وب سایت سامانه صیاد، وضعیت اعتباری صادرکننده را استعلام کنید. از پذیرش چک از افرادی با سابقه قرمز یا قهوه ای اعتباری اجتناب نمایید.
• بررسی صحت اطلاعات و امضای چک: هنگام دریافت چک، به دقت صحت تمامی اطلاعات مندرج در آن (مبلغ عددی و حروفی، تاریخ، نام صادرکننده) را بررسی کنید. همچنین، اگر با امضای صادرکننده آشنایی دارید، از عدم وجود مغایرت اطمینان حاصل کنید.
• ثبت چک صیادی در زمان دریافت: برای چک های صیادی، پس از دریافت از صادرکننده، حتماً آن را در سامانه صیاد (از طریق اپلیکیشن های بانکی یا درگاه های اینترنتی) تأیید و ثبت کنید. این اقدام، امنیت و اعتبار چک دریافتی شما را تضمین می کند و از بروز مشکلات ناشی از عدم ثبت توسط صادرکننده جلوگیری می کند.
• عدم پذیرش چک های دارای قلم خوردگی یا خط خوردگی تأیید نشده: از پذیرش چک هایی که دارای هرگونه تغییر یا اصلاح بدون تأیید صادرکننده (پشت نویسی و امضا) هستند، خودداری کنید.

با رعایت این اصول و افزایش آگاهی در مورد قوانین و رویه های مرتبط با چک، می توان تا حد زیادی از وقوع مشکلات ناشی از برگشت خوردن چک جلوگیری کرده و معاملات مالی را با اطمینان و امنیت بیشتری انجام داد.

سوالات متداول

اگر لاشه چک برگشتی را گم کنیم چه باید کرد؟

در صورت گم شدن لاشه چک برگشتی، صادرکننده می تواند از طریق یکی از روش های جایگزین برای رفع سوء اثر اقدام کند. رایج ترین روش ها عبارتند از: ارائه رضایت نامه محضری از دارنده چک به بانک، یا مسدود کردن مبلغ چک در یک حساب قرض الحسنه جاری در بانک صادرکننده به مدت حداقل یک سال و حداکثر دو سال (۲۴ ماه) و اطلاع رسانی به دارنده. در نهایت، اگر هیچ یک از این راه ها امکان پذیر نباشد، می توان با طرح دعوی در مراجع قضایی، حکم رفع سوء اثر را دریافت کرد.

آیا چک برگشتی منجر به زندان می شود؟

بله، در صورتی که دارنده چک از طریق مسیر کیفری اقدام به شکایت کند و چک دارای شرایط لازم برای پیگیری کیفری باشد (مثلاً تاریخ دار نباشد و مهلت قانونی رعایت شده باشد)، صادرکننده علاوه بر پرداخت وجه چک و خسارات، ممکن است به مجازات حبس نیز محکوم شود. در پیگیری حقوقی، مجازات حبس وجود ندارد و صرفاً مطالبه وجه و خسارات مالی مطرح است.

تفاوت اصلی بین چک برگشتی حقوقی و کیفری چیست؟

تفاوت اصلی در شرایط طرح شکایت و نتایج آن است. شکایت حقوقی برای تمامی چک های برگشتی قابل طرح است و هدف آن فقط وصول مبلغ چک و خسارات مالی است و مجازات حبس ندارد. اما شکایت کیفری تنها برای چک هایی با شرایط خاص (مانند عدم تاریخ دار بودن و رعایت مهلت های قانونی) امکان پذیر است و علاوه بر وصول وجه، می تواند منجر به مجازات حبس برای صادرکننده نیز شود.

آیا می توان مبلغ چک برگشتی را قسط بندی کرد؟

قسط بندی مبلغ چک برگشتی بستگی به توافق بین صادرکننده و دارنده چک دارد. اگر طرفین به توافق برسند، می توانند بر سر نحوه پرداخت اقساطی به توافق رسیده و آن را به صورت کتبی ثبت کنند. در این صورت، دارنده می تواند رضایت خود را اعلام کند (که معمولاً با ارائه لاشه چک یا رضایت نامه محضری به بانک همراه است) و مراحل رفع سوء اثر انجام می شود. در صورت عدم توافق، مراجع قضایی معمولاً فقط به پرداخت کامل مبلغ حکم می دهند، مگر در شرایط خاص و با تشخیص قاضی.

چقدر طول می کشد تا اثرات منفی چک برگشتی از بین برود؟

مدت زمان از بین رفتن اثرات منفی چک برگشتی به روش رفع سوء اثر بستگی دارد:

• تأمین موجودی یا تحویل لاشه/رضایت نامه محضری: معمولاً بین ۲۴ ساعت تا چند روز کاری.
• مسدود کردن مبلغ در حساب: سوء اثر بلافاصله رفع می شود، اما مبلغ ۲۴ ماه مسدود می ماند.
• پایان یافتن زمان قانونی (مرور زمان): اگر هیچ گونه شکایتی ثبت نشود، سه سال طول می کشد تا سوء اثر به طور خودکار از بین برود.

در این مدت، تمامی محدودیت های بانکی برای صادرکننده برقرار خواهد بود.

نتیجه گیری

برگشت خوردن چک، چه برای صادرکننده و چه برای دارنده، رویدادی با پیامدهای عمیق و گسترده در ابعاد حقوقی، بانکی، مالی و اجتماعی است. با اجرای قانون جدید صدور چک و راه اندازی سامانه صیاد، رویکردها و مکانیزم های جدیدی برای مدیریت و کنترل این سند مالی ایجاد شده که هدف آن افزایش اعتبار چک و کاهش مشکلات مرتبط است. از مسدود شدن تمامی حساب های بانکی و محدودیت در دریافت خدمات بانکی برای صادرکننده، تا امکان پیگیری حقوقی و حتی کیفری و توقیف اموال برای دارنده، تمامی این موارد نشان دهنده جدیت قانون گذار در برخورد با تخلفات چک است. درک صحیح از دلایل برگشت چک، شناخت دقیق پیامدهای آن، آگاهی از روش های متنوع رفع سوء اثر و مسدودی حساب، نحوه مطالبه وجه و توقیف اموال، و همچنین تسلط بر روش های استعلام وضعیت چک، برای تمامی فعالان اقتصادی و افراد جامعه که با چک سروکار دارند، حیاتی است.

امروزه، پیشگیری از برگشت خوردن چک، با استفاده از ابزارهایی مانند استعلام اعتبار صادرکننده و ثبت دقیق اطلاعات در سامانه صیاد، به مراتب ساده تر از گذشته است. لذا، تأکید بر هوشمندی در مدیریت چک ها و آگاهی کامل از تمامی جنبه های قانونی و اجرایی آن، می تواند افراد را از بروز بسیاری از چالش های مالی و حقوقی مصون نگه دارد و به ارتقاء سلامت و شفافیت مبادلات اقتصادی در کشور کمک شایانی نماید. با این رویکرد، می توانیم به سمت محیطی امن تر و قابل اعتمادتر در استفاده از چک به عنوان یک ابزار مالی گام برداریم.