کشف شهر سوخته

شهر سوخته، گنجینه ای باستانی در جنوب شرق ایران، با کشفیات شگفت انگیز خود پرده از رازهای تمدنی پیشرفته و نوآور برداشت که حدود ۵۰۰۰ سال پیش در این سرزمین شکوفا شد. از چشم مصنوعی و جراحی مغز باستانی گرفته تا اولین انیمیشن و تخته نرد جهان، یافته های این شهر تصویر ما را از زندگی، دانش و هنر مردمان آن زمان متحول کرده است.

شهر سوخته، نامی که تداعی کننده واقعه ای دراماتیک از جنس آتش و نابودی است، اما در حقیقت، این مکان باستانی در سیستان و بلوچستان، نه به دلیل آتش سوزی فراگیر، بلکه به واسطه خاکسترهای کوره های صنعتی اش به این نام خوانده شده است. این تمدن کهن، با قدمتی بیش از پنج هزار سال و وسعتی حدود ۲۸۰ هکتار، نمونه ای بی بدیل از شهرنشینی پیشرفته در عصر برنز محسوب می شود. شهر سوخته که در سال ۱۳۹۳ به عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، نه تنها یک محوطه باستانی است، بلکه موزه ای زنده از دستاوردهای خیره کننده بشریت در دوران باستان به شمار می رود. کاوش های مداوم در این منطقه، نه تنها تاریخ را بازتعریف کرده، بلکه گستره توانمندی های فکری، هنری و فنی مردمان عصر برنز را به وضوح نشان داده است.

شهر سوخته: تمدنی فراتر از تصورات

ریشه نام و واقعیت پنهان

نام شهر سوخته نخستین بار توسط کلنل بیت، از مأموران نظامی بریتانیا در دوره قاجار، به این محوطه اطلاق شد. او با مشاهده لایه های ضخیم خاکستر در اطراف تپه ها، گمان برد که شهری در نتیجه آتش سوزی مهیب از بین رفته است. اما بررسی های دقیق تر باستان شناسان، این فرضیه را رد کرد. در واقع، این تمدن به دلیل فعالیت های گسترده صنعتی، به ویژه کوره های متعدد سفالگری و ذوب فلزات، حجم عظیمی از خاکستر و پس ماند تولید می کرده که در اطراف مناطق مسکونی تل انبار می شده است.

علاوه بر این، مردمان کوچ رو در دوران پس از افول تمدن شهر سوخته، برای پخت و پز و گرمایش در این منطقه آتش روشن می کردند که به تجمع بیشتر خاکسترها دامن زده است. بنابراین، نام شهر سوخته نه از یک فاجعه طبیعی یا جنگی مهیب، بلکه از تصویری ناشی از فعالیت های صنعتی و زندگی روزمره مردمان آن سرچشمه می گیرد.

شکوفایی در دل سیستان باستان

برخلاف سیمای بیابانی و خشک کنونی، منطقه سیستان در هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد، سرزمینی سرسبز و حاصل خیز بوده است. رودخانه پرآب هیرمند و دریاچه وسیع هامون، حیات و شکوفایی را به این منطقه بخشیده بودند. پوشش گیاهی متنوع شامل درختان بید مجنون، افرا و سپیدار، همراه با نیزارهای گسترده اطراف هامون، محیط زیستی ایده آل را برای توسعه کشاورزی و شهرنشینی فراهم آورده بود.

شهر سوخته سیستان به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیرهای تجاری و دسترسی به منابع آبی غنی، به یکی از مراکز مهم اقتصادی و فرهنگی عصر برنز تبدیل شد. این شهر به پنج بخش اساسی شامل بخش مسکونی در شمال شرقی، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان تقسیم می شده که هر یک کاربری مشخصی داشته اند. وسعت ۸۰ هکتاری بخش مسکونی، نشان دهنده جمعیت قابل توجه و سازمان یافتگی بالای این تمدن است.

«پژوهش ها نشان داده است ناحیه ای که شهر سوخته بر آن بنا شده بوده برخلاف اکنون که محیط زیستی کاملاً بیابانی دارد، در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقه ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده است.»

پیشگامان دانش و پزشکی در شهر سوخته

اولین چشم مصنوعی جهان: نمادی از مهارت بی نظیر

یکی از خیره کننده ترین کشفیات در شهر سوخته، یافتن قدیمی ترین چشم مصنوعی جهان است که قدمت آن به حدود ۴۸۰۰ سال پیش بازمی گردد. این چشم متعلق به زنی بین ۲۵ تا ۳۰ ساله، با قدی بلند (حدود ۱۸۰ سانتی متر) و دارای ویژگی های دو رگه بوده است. این کشف در گور شماره ۶۷۰۵ به دست آمد و شواهد نشان می دهد که زن صاحب این چشم مصنوعی، سال ها با آن زندگی کرده است؛ آثار آبسه در زیر طاق ابرو و ارگانیک پلک چشم بر روی آن، گواه این مدعاست. این یافته به ما می گوید که پزشکی در تمدن شهر سوخته تا چه حد پیشرفته بوده و توانایی ساخت و جای گذاری پروتزهای پیچیده را داشته اند.

جنس این چشم مصنوعی هنوز به طور کامل مشخص نشده، اما به نظر می رسد از قیر طبیعی و نوعی چربی جانوری ساخته شده است. آنچه بیش از همه حیرت انگیز است، ظرافت بی نظیر در طراحی آن است: ریزترین مویرگ های داخل کره چشم با مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متر نقش بندی شده اند و مردمک چشم نیز در مرکز با خطوط موازی که لوزی مانند هستند، طراحی شده است. وجود دو سوراخ جانبی در این چشم برای اتصال آن به حدقه، نشان از دانش عمیق در زمینه آناتومی و ساخت پروتزهای کاربردی دارد. این کشف، نقطه عطفی در تاریخ پزشکی جهان محسوب می شود و برتری مردمان این شهر در علم جراحی را به نمایش می گذارد.

کهن ترین جراحی مغز: نبردی موفقیت آمیز با بیماری

در میان گورهای شهر سوخته، جمجمه دختری ۱۳-۱۲ ساله کشف شد که شواهدی از کهن ترین جراحی مغز ثبت شده در تاریخ را به نمایش می گذارد. بررسی ها نشان داد که این دختر از بیماری هیدروسفالی (تجمع مایع در جمجمه) رنج می برده و پزشکان شهر سوخته با دانشی شگفت انگیز، اقدام به جراحی ترپناسیون (برداشتن بخشی از استخوان جمجمه) برای کاهش فشار بر مغز کرده اند. نکته قابل توجه این است که آثار ترمیم استخوان بر روی جمجمه، نشان می دهد که این دختر پس از جراحی، حداقل چندین ماه زنده مانده و عمل موفقیت آمیز بوده است.

این جراحی مغز در شهر سوخته، گواه بارزی بر سطح بالای دانش پزشکی و مهارت جراحی در عصر برنز است. پزشکان این شهر، نه تنها توانایی تشخیص بیماری های پیچیده را داشته اند، بلکه از تکنیک های جراحی پیشرفته برای درمان آن ها بهره می برده اند. این کشف، درک ما را از تاریخ پزشکی و توانایی های تمدن های باستانی به طرز چشمگیری ارتقا می دهد.

نبوغ هنر و سرگرمی: از انیمیشن تا بازی های فکری

جام متحرک بز: کهن ترین انیمیشن دنیا

در میان یافته های شهر سوخته، یک جام سفالی منحصر به فرد به دست آمد که نقش یک بز در پنج فریم متوالی بر روی آن حک شده است. این نقش، بز را در حال نزدیک شدن به یک درخت و تغذیه از برگ های آن نشان می دهد. با چرخاندن جام، توالی تصاویر، حس حرکت و پویانمایی را به بیننده القا می کند؛ پدیده ای که امروزه آن را با نام انیمیشن می شناسیم.

این جام انیمیشن شهر سوخته که اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود، نه تنها نشان دهنده نبوغ هنری بی نظیر مردمان این تمدن است، بلکه درک عمیق آن ها از حرکت، توالی و تصویرسازی را اثبات می کند. این کشف، نقطه شروع تاریخ انیمیشن و بیان تصویری متحرک را صدها سال به عقب می برد و اهمیت آثار باستانی شهر سوخته را در تاریخ هنر جهان برجسته می سازد.

تخته نرد شهر سوخته: سرآغاز بازی های استراتژیک

کهن ترین تخته نرد کامل جهان نیز در شهر سوخته کشف شد. این صفحه بازی که قدمت آن به حدود ۴۶۰۰ تا ۴۷۰۰ سال پیش می رسد، حتی از تخته نرد کشف شده در اور بین النهرین نیز قدیمی تر است. این تخته نرد شهر سوخته از جنس چوب آبنوس ساخته شده و همراه با ۶۰ مهره از سنگ های گران بها مانند لاجورد، عقیق و فیروزه در یک ظرف سفالی قرار گرفته بود. روی صفحه بازی، طرحی از یک مار حلقه زده دیده می شود که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته است.

کشف این تخته نرد، نشان دهنده ابداع بازی های فکری و استراتژیک سازمان یافته در این تمدن است. این موضوع به وضوح نشان می دهد که مردمان شهر سوخته نه تنها در زمینه های علمی و فنی پیشرو بودند، بلکه به سرگرمی های پیچیده فکری نیز اهمیت می دادند. این بازی، نه تنها میراثی فرهنگی است، بلکه مطالعه ای ارزشمند برای درک تکامل بازی های رومیزی و تاریخ سرگرمی های بشری محسوب می شود.

فناوری و سازمان اجتماعی در شهر سوخته

خط کش میلی متری: دقت مهندسی در عصر برنز

یکی دیگر از نمادهای نبوغ فنی در شهر سوخته، کشف یک خط کش شهر سوخته به طول ۱۰ سانتی متر و با دقت میلی متری است. این خط کش که از جنس چوب آبنوس (چوبی با چگالی بالا و ارزش فراوان) ساخته شده، گواه بارزی بر دانش عمیق ریاضیات و مهندسی مردمان این شهر است. دقت بی نظیر این ابزار، نشان می دهد که آن ها از سیستم های اندازه گیری استاندارد و دقیق برخوردار بوده اند که برای ساخت و ساز، صنایع دستی و سایر فعالیت های فنی ضروری بوده است.

وجود چنین ابزاری، فراتر از یک وسیله ساده، نمادی از تفکر سیستمی و سازمان یافته در یک تمدن پیشرفته است. این کشف شهر سوخته، بر اهمیت این منطقه در تاریخ علم و فناوری می افزاید و نشان می دهد که دقت و مهارت، پایه های اصلی پیشرفت های آن ها را تشکیل می داده است.

صنایع و حرفه های پیشرفته

شهر سوخته، مرکزی پویا برای انواع صنایع و هنرهای دستی بوده است که نشان دهنده تنوع مهارت ها و تخصص ها در میان مردمان آن است:

• نساجی: کشف ۱۲ نوع بافت پارچه یک رنگ و چندرنگ، از جمله پارچه های ظریف و پیچیده، نشان از پیشرفت چشمگیر در صنعت نساجی دارد. این پارچه ها حتی برای کفن مردگان نیز استفاده می شدند، که حاکی از کیفیت و فراوانی آن هاست.
• سفالگری و جواهرسازی: مهارت های بی نظیر در ساخت سفالینه ها و زیورآلات مشهود است. صنعتگران شهر سوخته قادر بودند ورقه های طلایی با قطر کمتر از یک میلی متر تولید کرده و آن ها را به شکل استوانه های لوله شده درآورند و با مهره های لاجورد یا فیروزه ترکیب کنند. این ظرافت در کار با فلزات گران بها، نشان دهنده دانش متالورژی و هنرهای تزیینی پیشرفته است.
• حصیربافی و صید ماهی: مردمان شهر سوخته با استفاده بهینه از نیزارهای فراوان اطراف دریاچه هامون، سبدها و حصیرهای متنوع می بافتند. این نی ها حتی برای ساخت سقف ساختمان ها نیز به کار می رفتند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر پیشه های مهم برای تامین معاش بوده است.

این گستره از صنایع، نه تنها نیازهای داخلی شهر را برطرف می کرد، بلکه زمینه را برای ارتباطات تجاری گسترده با مناطق دیگر فراهم می آورد.

شهرسازی و مدیریت مدنی

شهر سوخته، نمادی از سازمان یافتگی و برنامه ریزی شهری در دوران باستان است. کاوش ها، کوچه ها و خانه های منظم، و حتی یک سیستم پیشرفته آبرسانی و دفع فاضلاب با استفاده از لوله های سفالی را آشکار ساخته است. این ساختار مدنی منظم، نشان دهنده وجود یک نظام حکومتی و مدیریتی کارآمد است که توانسته منابع را به خوبی سازماندهی کرده و زندگی شهری را تسهیل کند.

بخش های مختلف شهر، از جمله مناطق مسکونی، صنعتی، یادمانی و گورستان، با طراحی و برنامه ریزی دقیق ساخته شده بودند که از سطح بالای شهرسازی در این تمدن خبر می دهد. این سازماندهی مدنی، شهر سوخته را از بسیاری از همتایان خود در آن دوران متمایز می سازد.

شبکه های تجاری گسترده

تمدن شهر سوخته روابط تجاری گسترده ای با مناطق دور و نزدیک برقرار کرده بود. کشف لوح حسابداری نیاایلامی (Proto-Elamite) در این شهر، نشان از کنترل اقتصادی و ارتباطات تجاری با بین النهرین دارد. علاوه بر این، وجود سنگ های قیمتی مانند لاجورد که از افغانستان سرچشمه می گرفته اند، در آثار باستانی شهر سوخته، گواه بر شبکه های تجاری پیچیده ای است که تا آسیای میانه و جنوب ایران امتداد داشته است. این روابط تجاری از طریق مسیرهای زمینی و دریایی، نقش مهمی در شکوفایی اقتصادی و فرهنگی این شهر ایفا کرده است.

رمز و راز افول تمدن شهر سوخته

بر خلاف تصور اولیه و نامی که بر این شهر نهاده اند، شواهد باستان شناسی حاکی از آن نیست که شهر سوخته در اثر یک آتش سوزی مهیب یا حمله نظامی نابود شده باشد. در واقع، هیچ شواهدی از جنگ افزار گسترده یا نشانه های یک جنگ ویرانگر در این محوطه یافت نشده است. آنچه در شهر سوخته موج می زند، تخصص، همبستگی، دوستی و صلح بوده است.

دلایل اصلی افول این تمدن عظیم، به تغییرات اقلیمی و زیست محیطی نسبت داده می شود. تغییر مسیر رودخانه هیرمند و کاهش آب دریاچه هامون، به تدریج منطقه را خشک تر کرده و تامین آب و منابع طبیعی را دشوار ساخته است. این تغییرات، احتمالا منجر به مهاجرت تدریجی مردم و افول آرام این شهر شده است. این فرضیه با یافته های مربوط به مهاجرت مردمان این منطقه به سمت دره سند (که منجر به تشکیل تمدن های موهنجودارو و هاراپا شد) نیز همخوانی دارد. این موضوع، نشان می دهد که شهر سوخته نمادی از یک تمدن صلح آمیز و سازگار با محیط زیست بوده که در نهایت تسلیم تغییرات طبیعی شده است.

کاوش های پیوسته و نگاه به آینده

کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته، از سال ۱۳۴۶ با سرپرستی پروفسور مارتیسو توزی از باستان شناسان ایتالیایی آغاز شد و پس از انقلاب نیز توسط باستان شناسان ایرانی ادامه یافت. در طول سالیان متمادی، همکاری های بین المللی با متخصصانی از کشورهای مختلف از جمله ایتالیا، ژاپن و حتی شوروی (در گذشته) نقش مهمی در درک عمیق تر از این محوطه ایفا کرده است.

تخصص های گوناگونی در این کاوش ها دخیل بوده اند:

جنبه تحقیق	متخصصین
تعیین قدمت	متخصصان فیزیک هسته ای (با روش های رادیو کربن، پالئوماگنتیک و اورانیوم ۲۳۸)
مطالعات زیست شناسی و محیطی	پالئوبوتانیست ها (مطالعه گیاهان باستانی)، پالئوپاتولوژیست ها (مطالعه بیماری های باستانی)، آنتروپولوژیست ها (مطالعه انسان شناسی)
بررسی تغذیه و حیات وحش	متخصصان ریزموجودات و استخوان شناسی (برای بررسی بقایای حیوانات و گیاهان خوراکی)

این تیم های متخصص، با استفاده از تکنیک های پیشرفته، میلیون ها ریزه از استخوان، چوب، صدف و حبوبات را مورد بررسی قرار داده اند تا تصویری جامع از زندگی روزمره مردمان شهر سوخته به دست آورند. مطالعات بر روی اسکلت ها، اطلاعات ارزشمندی در مورد نژاد، سن، جنسیت، بیماری ها و حتی گروه های خونی مردمان این شهر ارائه کرده است. به عنوان مثال، مشخص شد که در دوره ای خاص، یک بیماری مسری منجر به مرگ تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان شده است. همچنین، کشف استخوان جنینی در شکم مادر، نشان دهنده دقت بی نظیر این مطالعات است.

«دانشمندان باستان شناس، پند فیلسوف جهان کهن اپی کور را سرلوحه برنامه خود قرار دادند و آن این بود که ‘از اشیاء کوچک به حقایق بزرگ دست یابند’.»

این رویکرد جامع و دقیق در باستان شناسی شهر سوخته، فراتر از کشف اشیای هنری، به دنبال بازسازی کامل جنبه های زندگی، از رژیم غذایی (کشف دانه های گندم، جو، شاهدانه، تخم خربزه و انگور) گرفته تا ساختار اجتماعی و بهداشت عمومی، در این تمدن باستانی است. ادامه تحقیقات، از جمله مطالعه DNA از استخوان ها، نویدبخش کشفیات جدید و درک عمیق تر از این میراث بشری است.

نتیجه گیری: میراثی بی همتا برای بشریت

کشف شهر سوخته، نه تنها یک رویداد مهم در عرصه باستان شناسی ایران، بلکه نقطه عطفی در درک ما از تاریخ تمدن بشری است. این محوطه باستانی، با گستردگی و پیچیدگی های خود، ثابت می کند که حدود ۵۰۰۰ سال پیش، در فلات ایران، تمدنی شکوفا با دستاوردهای شگفت انگیز در زمینه های پزشکی، هنر، صنعت، مهندسی و مدیریت شهری وجود داشته است.

از اولین چشم مصنوعی و جراحی مغز موفق تا کهن ترین انیمیشن و تخته نرد جهان، اولین های جهان در شهر سوخته، تصویری نو از توانمندی های انسان در عصر برنز را به نمایش می گذارند. این شهر، الگویی از یک جامعه صلح آمیز و سازمان یافته است که دانش و نوآوری را در اولویت قرار داده بود. شهر سوخته سیستان، نه تنها گنجینه ای برای ایران، بلکه میراثی گران بها برای تمام بشریت است که همگان را به تأمل در پیشرفت های شگفت انگیز نیاکانمان فرامی خواند.

بازدید از موزه هایی که میزبان یافته های شهر سوخته هستند، مانند موزه ملی ایران، فرصتی بی نظیر برای دیدن این شگفتی ها از نزدیک و درک عظمت تمدنی است که روزگاری در دل سیستان شکوفا شده بود. مطالعه بیشتر در مورد این تمدن بی نظیر، می تواند پنجره ای تازه به سوی فهم ریشه های دانش و هنر در تاریخ بشریت بگشاید.