چرا این همه رساله نوروزیه در دوره صفویه نوشته شد؟

مقاله مستقلی تحت عنوان «نوروز در فرهنگ شیعه» نوشته ام که سالهاست در ایام نوروز در مطبوعات و سایت ها منتشر می شود. اصل آن در مقالات تاریخی دفتر دوم منتشر شده بود. در آنجا روایات نوروز را بررسی کرده و پس از آن مطالبی در باره نوروز در دوره صفوی نوشته و فهرستی از رسائل نوروزیه را هم آورده و یکی دو نمونه را هم چاپ کردم.
و اما امروز مشغول مطالعه کتاب اختیارات علامه مجلسی بودم نکته خاصی جلب توجهم کرد. بحث بسیار مختصری در باره منشأ تقویم هجری دارد و این که از ماه محرم آغاز می شود. وی بلافاصله می گوید که اگرچه محرم برای عامه به عنوان مبدأ سال است اما شیعیان در این باره اعتنایی ندارند چرا که این ماه برای آنها ماه عزاست و کربلا در آن واقع شده است: «همه فرقه مسلمانان بغیر از فرقه شیعه اثنی عشریه که [برای آنها هم] مبدأ حساب از اول این ماه است [اما] سال ایشان نوروز است و اما این ماه [یعنی محرم] و این روز را  [یعنی اول محرم] تعظیم نمی کنند از برای حکایت کربلا. (اختیارات ص 31).

بدین ترتیب می توان دریافت که چرا در دوره صفوی نوروز اهمیت یافته و این همه رساله در باره آن نوشته شده است. آنان می بایست برای اول سال قمری که مبنای محاسبه تقویم رایج بود از محرم شروع می کردند و چنین کردند اما نمی توانستند در آغاز این سال جشن بگیرند. زیرا اصول اول سال برای جشن است. پس باید نوروز را برجسته می کردند و چنین کردند.
برخی از این رسائل نوروزیه که قبل از پانزده سال یعنی در حد فهرست های منتشره تا آن زمان یافته بودم بشرح زیر است.

1 ـ النوروزیه مؤلف ناشناخته. تألیف شده به نام شاه طهماسب. ملامحمد جعفر فرزند محقق سبزواری از آن نقل کرده است. ذریعه 24 / 382 ش 2054
2 ـ النوروز محمد ابراهیم الحسینی المدرّس الخادم (رد بر نوروزیه آقا رضی قزوینی) ذریعه 24 / 379 ش 2040 و نکـ : ش 2049
3 ـ نوروز همان رساله به فارسی.
4 ـ نوروزیه محمد تقی بن محمد رضا رازی. تألیف شده به اسم شاه صفی ( سلطنت از 1038 ـ 1052). نسخه ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه (فهرست 12 / 2517) و کتابخانه ملک موجود است. ذریعه 24 / 383 ش 2053
5 ـ نوروز و سی روز فیض کاشانی (م 1091) در شرح فارسی حدیث معلی بن خنیس. فیض چندین رساله در تقویم دعایی دارد. از جمله تقویم المحسنین و معیار الساعات. رساله نوروز وسی روز را دکتر معین همراه گفتاری تحت عنوان روز شماری در ایران باستان در سال 1325 شمسی (توسط انجمن ایران شناسی) چاپ کرده است. ذریعه 24 / 380 ش 2048
6 ـ نوروزیه اسماعیل بن محمد باقر خاتون آبادی (م 1116) تألیف شده به نام شاه سلیمان صفوی در یک مقدمه دوازده باب و یک خاتمه. ذریعه 24 / 2051
7 ـ نوروزیه محمد باقر بن اسماعیل خاتون آبادی (م 1127) تألیف شده به نام شاه سلطان حسین صفوی. نسخه آن در دانشگاه تهران (فهرست 2 / 1266) موجود است. ذریعه 24 / 379 ش 2042
8 ـ نوروزیه ملاباقر بن اسماعیل کجوری. گفته شده در این رساله مؤلف میرمخدوم شریفی را که در نواقض الروافض بر ضد غدیر و نوروز سخن گفته رد کرده است. آقابزرگ نسخه ای از آن نشناسانده است. ذریعه 24 / 382 ش 2052
9 ـ نوروزیه ملامحمد جعفر بن محمد باقر سبزواری. نسخه ای شخصی از آن را آقابزرگ دیده و عبارت نخست آن را آورده است. ذریعه 14 / 382 ش 2055
10 ـ نوروزیه مؤلف ؟ نسخه ای از این رساله به شماره 1015 در کتابخانه آیة الله مرعشی موجود است و در آن تاریخ 1084 آمده است.
11 ـ نوروزیه آقارضی قزوینی. بسیاری بر این رساله رد نوشته اند. نسخه ای از آن به خط مؤلف در کتابخانه ملی موجود است. ذریعه 24 / 383 ش 2058
12 ـ نوروزیه میرمحمد حسین بن محمدصالح خاتون آبادی. نسخه ای از آن در کتابخانه حضرت عبدالعظیم (ع) موجود است. ذریعه 24 / 383 ش 2056
13 ـ نوروزیه میرزا محمد حسین بن میرزا ابوالحسن قائنی. ردی است بر رساله آقارضی قزوینی. ذریعه 24 / 383 ش 2057
14 ـ نورزویه رضی الدین محمد مستوفی در رد بر آقا رضی. آقابزرگ نسخه ای از آن نشناسانده است. ذریعه 24 / 383 ش 2059
15 ـ نوروزیه محمد باقر مجلسی بحار الانوار ج 56 صص 91 ـ 143 . این مدخل گرچه رساله مستقلی نیست اما به دلیل آن که مرحوم مجلسی مفصل در این باره سخن گفته در اینجا معرفی شد.
16 ـ رساله در فضیلت روز نوروز مؤلف ؟ نسخه ای از آن در نه برگ در کتابخانه مسجد اعظم (فهرست ص 459) موجود است.
17 ـ نوروزنامه مؤلف ؟ نسخه آن در کتابخانه مسجد اعظم (فهرست ص 572) موجود است.
18 ـ نوروزنامه مؤلف ؟ نسخه آن در کتابخانه آیة الله گلپایگانی (فهرست 3 / 79) موجود است.
19 ـ نوروزنامه مؤلف ؟ نسخه آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (فهرست 15 / 179) موجود است.

20ـ نوروزیه عماد الدین محمود بن مسعود. تألیف شده بنام سلطان حمزه میرزا. نسخه ای از آن در کتابخانه وزیری یزد (فهرست 4 / 1167 ش 2107) موجود است. در آنجا از مؤلف به عنوان جالینوس ثانی یاد شده است. نیز مطالب آن در رساله خواجویی که ناظر به آن رساله تألیف شده آمده است.
21 ـ نوروزیه ملا اسماعیل خواجویی (م 1173). شرح و نقدی است بر رساله عمادالدین بن مسعود. ذریعه 24 / 381 ش 2050 (این رساله را آقای سیدمهدی رجایی در میراث اسلامی ایران دفتر چهارم چاپ کرده است.)
22 ـ نظم حدیث معلی بن خنیس منسوب به خواجه در کتاب سی روز و نوروز فیض کاشانی آمده و بیت اول آن چنین است: بقول جعفر صادق خلاصه سادات / ز ماه فارسیان هفت روز مذموم است (ذریعه: 24/29 ش 1087)
23 ـ نوروزیه میرزا محمد مهدی بن هدایة الله خراسانی ( 1152 ـ 1217) ردی است بر رساله خواجویی. نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس (فهرست 9 / 322 ـ 326 . فهرست نویس محترم به تفصیل گزارش آن را آورده) موجود است. ذریعه 24 / 384 ش 2062
24 ـ نوروزیه غیاث الدین ادیب کاشانی معاصر ناصرالدین شاه قاجار. در این رساله اقوال پیشینیان آمده و بررسی شده است. نسخه ای از آن در کتابخانه ملی (فهرست 1 / 399) موجود است. ذریعه 24 / 384 ش 2060
در فهرست نسخه های خطی فارسی 1 / 367 چندین رساله نوروزیه که مؤلف آنها ناشناخته است معرفی شده است.