فرهنگ مردم دره گز

فرهنگ مردم دره گز، آمیزه ای غنی از سنت ها، آداب و رسوم، زبان ها و هنرهای بومی است که ریشه در تاریخ کهن و موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد این خطه از خراسان رضوی دارد. این منطقه، با قدمتی بیش از هفت هزار سال، همواره محل همزیستی مسالمت آمیز اقوام گوناگون بوده و هر یک از این اقوام، سهمی در شکل گیری هویت فرهنگی این دیار داشته اند. شناخت این فرهنگ، پنجره ای به سوی غنای تمدنی ایران گشوده و ابعاد ناشناخته ای از میراث نیاکان را آشکار می سازد.

دره گز، شهری باستانی در شمال خراسان رضوی و در مجاورت مرزهای شرقی ایران، نه تنها از نظر تاریخی بلکه از منظر فرهنگی نیز گنجینه ای ارزشمند محسوب می شود. موقعیت ژئوپلیتیکی این منطقه در طول قرون، بستری برای تبادل فرهنگی و همزیستی اقوام مختلف فراهم آورده است. این همزیستی، به تنوع شگفت انگیزی در آداب و رسوم، زبان، موسیقی، صنایع دستی، خوراک و پوشش مردم دره گز منجر شده است. بررسی عمیق و جامع ابعاد این فرهنگ، نه تنها به محققان و دانشجویان در حوزه های مردم شناسی و تاریخ کمک می کند، بلکه راهنمایی ارزشمند برای گردشگران فرهنگی و علاقه مندان به شناخت تمدن ایرانی خواهد بود. هدف از این نوشتار، ارائه تصویری دقیق و مستند از فرهنگ غنی مردم دره گز است تا به افزایش آگاهی عمومی و حفظ این میراث گران بها یاری رساند.

دره گز: گهواره اقوام، زبان ها و باورها

دره گز، به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خاص خود، همواره میزبان اقوام مختلفی بوده است که هر یک، با زبان و رسوم خود، به بافت فرهنگی این منطقه غنا بخشیده اند. این تنوع، در کنار باورها و اعتقادات ریشه دار، سیمای فرهنگی دره گز را منحصر به فرد ساخته است.

آمیزه ای از اقوام و گویش ها

شهرستان دره گز میزبان اقوام اصلی و متعددی است که مهم ترین آن ها شامل ترک های درگزی و کردهای کرمانج می شوند. علاوه بر این دو گروه عمده، اقلیت هایی از فارس ها و تات ها نیز در این منطقه سکونت دارند که هر یک به زبان ها و گویش های خاص خود صحبت می کنند و در کنار یکدیگر به همزیستی مسالمت آمیز ادامه می دهند.

ترک های درگزی به لهجه خاص ترکی درگزی صحبت می کنند که دارای ویژگی های منحصر به فردی است و تفاوت هایی با سایر لهجه های ترکی رایج در مناطق دیگر ایران دارد. این لهجه، حامل واژگان و اصطلاحات بومی بسیاری است که ریشه در تاریخ و تعاملات فرهنگی منطقه دارد. کردهای کرمانج نیز به گویش کردی کرمانجی صحبت می کنند که بخشی از هویت فرهنگی آن ها را تشکیل می دهد و در مراسم و آیین های خاص خود به آن می پردازند.

تاثیرات متقابل فرهنگی و زبانی این اقوام بر یکدیگر، پدیده ای برجسته در دره گز است. واژگان و عباراتی از یک زبان، به مرور زمان وارد گفتار روزمره اقوام دیگر شده و این تبادل، نشان دهنده عمق همزیستی و تعاملات اجتماعی در طول تاریخ است. این آمیختگی زبانی و فرهنگی، نه تنها به غنای لغوی منطقه افزوده، بلکه به درک و احترام متقابل بین اقوام نیز کمک شایانی کرده است.

باورها و اعتقادات مذهبی و عامیانه

مذهب غالب در میان مردم دره گز، اسلام است. اکثریت ساکنان این منطقه را مسلمانان اهل سنت تشکیل می دهند، در حالی که اقلیتی نیز از مسلمانان شیعه در کنار آن ها زندگی می کنند. این تنوع مذهبی، در طول تاریخ، به همزیستی مذهبی و احترام متقابل انجامیده و هر دو گروه، آداب و رسوم مذهبی خود را با آرامش و در کنار هم برگزار می کنند.

پیشینه تاریخی دره گز، حضور ادیان دیگر را نیز نشان می دهد. با استناد به وجود قبرستان گبرها و آتشکده بندیان، می توان به حضور تاریخی زرتشتیان در این منطقه پی برد. هرچند امروزه پیروان این دین در دره گز زندگی نمی کنند، اما بازتاب های فرهنگی این پیشینه در برخی باورها و حتی معماری های باستانی منطقه قابل مشاهده است.

علاوه بر اعتقادات مذهبی، باورهای عامیانه و داستان های شفاهی نقش پررنگی در فرهنگ مردم دره گز دارند. این باورها، که اغلب از نسلی به نسل دیگر منتقل شده اند، شامل خرافات، افسانه ها و داستان هایی درباره موجودات ماوراءالطبیعه، ارواح، و قدرت های مرموز طبیعت می شود. برای مثال، داستان هایی درباره قزقانی ها (موجودات افسانه ای دره ای به همین نام) یا باور به تأثیر برخی دعاها و طلسم ها برای دفع بلا یا جذب خوش شانسی، از جمله این باورهای رایج هستند. این داستان ها، نه تنها جنبه سرگرمی دارند، بلکه حامل ارزش های اخلاقی، درس های زندگی و میراث تاریخی مردم منطقه نیز هستند و در شب نشینی ها و جمع های خانوادگی روایت می شوند.

آیین ها و رسوم؛ از جشن تا سوگ

زندگی مردم دره گز، همچون بسیاری از جوامع سنتی، با آیین ها و رسوم مختلفی در هم آمیخته است که از جشن های شادمانه تا مراسم سوگواری را در بر می گیرد. این آیین ها، نمایانگر باورها، ارزش ها و تاریخ فرهنگی این منطقه هستند.

جشن ها و اعیاد باستانی و مذهبی

عید نوروز، به عنوان مهم ترین جشن باستانی، در دره گز با آداب و رسوم ویژه ای برگزار می شود. مردم این منطقه، با آغاز خانه تکانی و آماده سازی منازل برای سال نو، به استقبال بهار می روند. چهارشنبه سوری نیز با رسوم خاص منطقه از جمله پریدن از روی آتش و نواختن سازهای بومی همراه است. در روز عید، سفره های هفت سین پهن شده و غذاهای سنتی مانند سبزی پلو با ماهی یا غذاهای محلی دیگر زینت بخش سفره ها می شود. دید و بازدید از بزرگان فامیل و دوستان، یکی از ارکان اصلی نوروز در دره گز است و روز سیزده به در نیز با رفتن به دامن طبیعت و برگزاری بازی های محلی و گروهی، به پایان می رسد.

شب یلدا، طولانی ترین شب سال، با آیین های خاص خود در دره گز گرامی داشته می شود. خانواده ها دور هم جمع می شوند و با قصه گویی بزرگان، به ویژه داستان های حماسی و عاشقانه، و خوردن خوراکی های سنتی نظیر هندوانه، انار، و انواع خشکبار، این شب را تا پاسی از شب جشن می گیرند.

اعیاد مذهبی مانند عید قربان و عید فطر نیز با شکوه خاصی در دره گز برگزار می شوند. در این ایام، مردم به مساجد رفته، نماز عید را برپا داشته و به دید و بازدید از یکدیگر می پردازند. مراسم محرم و صفر، به ویژه ایام تاسوعا و عاشورا، با روضه خوانی، تعزیه، و نذری دادن همراه است. عزاداری ها با نظم و ترتیبی خاص، احترام به شعائر مذهبی و همبستگی اجتماعی مردم را به نمایش می گذارد.

در گذشته، جشن های محلی مرتبط با برداشت محصول، دامداری (مانند جشن پشم چینی) یا مراسم شکرگزاری نیز رایج بوده اند که امروزه برخی از آن ها کم رنگ تر شده اند اما هنوز در حافظه جمعی مردم و در برخی روستاها به صورت محدود برگزار می شوند. این جشن ها، نمادی از ارتباط عمیق مردم با طبیعت و معیشت خود بوده اند.

مراسم گذر عمر (زندگی)

آداب و رسوم مربوط به تولد و نامگذاری نوزاد، از لحظات مهم در زندگی مردم دره گز است. پس از تولد، معمولاً مراسم کوچک خانوادگی برای خیرمقدم به نوزاد برگزار می شود. نامگذاری نوزاد اغلب با مشورت بزرگان خانواده و با توجه به نام های مذهبی یا اسامی اصیل و محلی صورت می گیرد.

مراسم ازدواج، یکی از پربارترین و جامع ترین بخش های آداب و رسوم دره گز است و شامل مراحل متعددی می شود:

1. خواستگاری: معمولاً با حضور بزرگان خانواده داماد به منزل عروس صورت می گیرد.
2. بله برون: در این مرحله، توافقات اولیه نهایی شده و مهریه و شیربها تعیین می شود.
3. عقد: مراسم شرعی عقد معمولاً در منزل عروس یا مسجد برگزار می شود.
4. حنابندان: شبی پیش از عروسی برگزار می شود و با شور و هیجان خاصی همراه است. رقص و آوازهای خاص حنابندان، همراه با آیین حنا گذاشتن بر دست عروس و داماد، فضای شادمانی را ایجاد می کند.
5. عروسی: این مراسم با جزئیات فراوانی همراه است. جهیزیه عروس به خانه داماد منتقل می شود و شیربها نیز از جمله مسائل مالی مورد توافق است. لباس عروس و داماد محلی، به ویژه چوخا برای داماد، در گذشته بسیار رایج بوده است. در جشن عروسی، رقص های محلی مانند رقص های ترکی و کردی، با همراهی موسیقی زنده ی دوتار و ساز و دهل، شور و هیجان خاصی به مراسم می بخشد. مراسم رخت بران یا خوانچه برون که در آن هدایایی از سوی خانواده داماد به عروس و خانواده اش تقدیم می شود، از دیگر بخش های این مراسم است.

مراسم سوگواری و تدفین نیز آداب خاص خود را دارد. پس از وفات فرد، مراسم کفن و دفن با احترام و بر اساس آموزه های دینی انجام می شود. مراسم سوم، هفتم و چهلم، با روضه خوانی و اطعام بستگان و همسایگان، برای یادبود متوفی برگزار می گردد. این مراسم ها نه تنها جنبه مذهبی دارند، بلکه به تقویت همبستگی اجتماعی و تسلای خاطر بازماندگان نیز کمک می کنند.

مهمان نوازی خاص و آیین های مربوط به ورود به خانه جدید، از دیگر آیین های اجتماعی هستند که نشان دهنده اهمیت روابط انسانی و احترام به سنت ها در میان مردم دره گز است. این آیین ها، حس تعلق و هویت جمعی را تقویت می کنند.

جلوه های هنری: موسیقی، صنایع دستی و پوشش

هنر در فرهنگ مردم دره گز، نقش پررنگی در زندگی روزمره و مناسبات اجتماعی ایفا می کند. موسیقی، صنایع دستی و پوشش، هر یک به نوعی بازتاب دهنده ذوق، خلاقیت و هویت تاریخی این منطقه هستند.

موسیقی: نغمه های جاری در رگ های درگز

موسیقی، بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ و زندگی مردم دره گز است و به ویژه در مراسم شادی و جشن ها، حضوری پررنگ دارد. نوای سازها و آوازهای محلی، روحی تازه به این آیین ها می بخشد و حامل داستان ها و احساسات نسل هاست.

سازهای محلی رایج در دره گز شامل دوتار، سه تار و کمانچه می شود. در این میان، دوتارنوازی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. نوازندگان دوتار در دره گز، با مهارت خاص خود، مقام های محلی را می نوازند که هر یک روایتگر داستان های عاشقانه، حماسی، یا وصف طبیعت بکر منطقه است. دوتار، نه تنها یک ساز، بلکه راوی تاریخ شفاهی و احساسات مردم این دیار است.

انواع موسیقی دره گز شامل عاشق های درگزی، لالایی ها، آوازهای فولکلوریک و ترانه های محلی می شود. عاشق های درگزی، روایتگر داستان های عشق و دلدادگی هستند که اغلب با نوای دوتار همراهی می شوند. لالایی ها، مادرانه هایی هستند که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و آرامش بخش کودکان بوده اند. آوازهای فولکلوریک نیز معمولاً درباره زندگی روزمره، کار، و حماسه اقوام هستند. موضوعات این ترانه ها بسیار متنوع است و از عشق و دلدادگی تا حماسه و طبیعت گرایی را در بر می گیرد.

در دره گز، اساتید و نوازندگان برجسته ای وجود داشته اند که با هنر خود، موسیقی این منطقه را زنده نگه داشته اند. ذکر نام برخی از این اساتید، نشان دهنده عمق و ریشه داری موسیقی در فرهنگ دره گز است و نسل های جدید را به حفظ این هنر تشویق می کند.

صنایع دستی: گره های اصالت و زیبایی

صنایع دستی دره گز، بازتابی از ذوق هنری و مهارت دستان مردم این منطقه است که ریشه در زندگی سنتی و ارتباط آن ها با طبیعت دارد. این هنرها، نه تنها ابزارهای کاربردی زندگی بوده اند، بلکه جنبه های زیبایی شناختی و فرهنگی نیز داشته اند.

• قالی بافی و گلیم بافی: این دو هنر، از مهم ترین صنایع دستی دره گز محسوب می شوند. طرح ها و نقش های قالی و گلیم دره گز، اغلب شامل نقش های هندسی، حیوانی و گل و گیاه بومی است که هر یک دارای معنا و مفهوم خاصی هستند. استفاده از رنگ های طبیعی که از گیاهان محلی و مواد معدنی به دست می آیند، به قالی ها و گلیم های دره گز اصالتی بی نظیر می بخشد. تکنیک های خاص بافت، به ویژه در میان اقوام عشایری و دامدار، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و ارتباط تنگاتنگی با زندگی کوچ نشینی و معیشت مبتنی بر دامداری دارد.
• حصیربافی: حصیربافی نیز یکی دیگر از هنرهای دیرینه دره گز است. محصولات حصیری شامل سبد، سفره، کلاه، و سایر وسایل کاربردی در زندگی روزمره می شود. مواد اولیه این هنر، معمولاً گیاهان محلی مانند گالی و نی هستند که به وفور در اطراف رودخانه ها و مناطق مرطوب یافت می شوند.
• پوستین دوزی: این هنر دیرین، در گذشته شهرت فراوانی در دره گز داشته و پوستین های درگز از نظر پرداخت و کیفیت در خراسان و حتی ایران معروف بوده اند. پوستین، نوعی پوشاک گرم و مقاوم از جنس پوست گوسفند و موی بز بوده که برای مردان (مانند چوخا) و در برخی موارد برای زنان در فصول سرد استفاده می شد. متأسفانه، امروزه پوستین دوزی رونق سابق خود را از دست داده و تعداد کارگاه های آن محدود شده است. با این حال، تلاش هایی برای حفظ این هنر اصیل صورت می گیرد.
• سایر هنرهای دستی: علاوه بر موارد فوق، هنرهای دستی دیگری نیز در دره گز رایج بوده اند که از آن جمله می توان به جاروبافی (با استفاده از ساقه گندم یا سایر گیاهان)، نمدمالی (در صورت وجود)، گلدوزی، و در برخی مناطق، سفالگری و هنرهای چوبی اشاره کرد.

پوشاک محلی: رنگ و بوی تاریخ

پوشاک محلی دره گز، به ویژه در میان اقوام مختلف، دارای تنوع و زیبایی خاصی است که ریشه در اقلیم، معیشت و سنت های این مردم دارد. اگرچه امروزه استفاده از لباس های سنتی در زندگی روزمره کمتر شده است، اما در مراسم خاص و جشن ها همچنان مورد توجه قرار می گیرد.

لباس های سنتی مردان اغلب شامل پیراهن های بلند، شلوارهای گشاد و جلیقه هایی است که روی پیراهن پوشیده می شوند. کلاه ها و سربندها نیز جزئی از پوشش مردان به شمار می آیند. چوخا، که پیشتر به آن اشاره شد، نوعی قبا یا پوستین از پشم گوسفند و موی بز بود که مردان در فصل سرما به تن می کردند.

پوشش زنان معمولاً شامل پیراهن های بلند و گشاد با آستین های بلند و دامنی پرچین است. چارقدها و سربندهای رنگارنگ با طرح های بومی، زیبایی خاصی به پوشش زنان می بخشد. رنگ ها و طرح های پارچه ها، اغلب از طبیعت الهام گرفته شده و نمایانگر هویت فرهنگی و محلی هر قوم است.

تفاوت در سبک پوشش بین اقوام ترک درگزی و کردهای کرمانج نیز مشهود است. هر قوم، ویژگی های خاصی در دوخت و تزئین لباس های خود دارد که آن ها را از یکدیگر متمایز می کند و به غنای فرهنگ پوشش محلی در دره گز می افزاید.

طعم زندگی در دره گز: غذاها و سوغات

سفره مردم دره گز، بازتابی از طبیعت غنی و محصولات بومی این منطقه است. غذاهای محلی با عطر و طعمی بی نظیر، و سوغات ارزشمندی که هر یک یادگاری از اصالت و هنر این دیار هستند، جزئی جدایی ناپذیر از فرهنگ مردم دره گز محسوب می شوند.

سفره رنگین درگزی

غذاهای محلی دره گز، نه تنها بخش مهمی از هویت فرهنگی این منطقه را تشکیل می دهند، بلکه تجربه ای فراموش نشدنی برای هر گردشگری خواهند بود. این غذاها، اغلب در مهمانی ها، جشن ها و مراسم خاص طبخ می شوند و نشان دهنده مهمان نوازی و سخاوت مردم این دیار هستند:

1. خورش یخنی: یکی از پرطرفدارترین غذاهای محلی دره گز است. این خورش معمولاً با گوشت گوسفند یا گاو، حبوبات (مانند نخود و لوبیا)، سیب زمینی و ادویه های معطر تهیه می شود. روش پخت آن آهسته و با حرارت ملایم است که طعم و عطر بی نظیری به آن می بخشد. خورش یخنی اغلب با نان محلی یا برنج سرو می شود و در فصول سرد سال، غذایی بسیار مقوی و دلپذیر است.
2. فطیر مسکه: نوعی نان یا شیرینی محلی است که با آرد، شیر، تخم مرغ و مقدار زیادی کره (مسکه) تهیه می شود. این فطیر، به صورت لایه لایه و اغلب در تنورهای سنتی پخته می شود و عطر و طعمی خاص و متمایز دارد. فطیر مسکه، پای ثابت سفره های صبحانه و عصرانه، و به ویژه در پذیرایی از مهمانان و در ایام عید نوروز و جشن ها، از اهمیت بالایی برخوردار است.
3. کباب درگزی: کبابی مخصوص این منطقه که ویژگی های خاص خود را دارد. معمولاً از گوشت تازه گوسفند یا بز تهیه شده و با سبزیجات محلی و ادویه های خاص طعم دار می شود. روش پخت سنتی و استفاده از زغال، طعمی دودی و دلنشین به این کباب می بخشد که آن را از سایر انواع کباب متمایز می کند.
4. آش شلغم: آشی مقوی و سنتی که به خصوص در فصول سرد و در زمان بیماری ها تهیه می شود. مواد اصلی آن شامل شلغم، حبوبات، بلغور و سبزیجات معطر است. این آش به دلیل خواص درمانی شلغم و مواد مغذی دیگر، در میان مردم دره گز بسیار محبوب است.
5. غذاهای فصلی و کمتر شناخته شده: علاوه بر این ها، غذاهای فصلی مانند سیرمه (غذایی شبیه به کوفته یا دلمه با سبزیجات کوهی) یا آش رشته محلی که با مواد اولیه بومی و روش های سنتی طبخ می شوند، نیز در سفره های درگزی جای دارند.

نقش غذا در مهمانی ها، جشن ها و مراسم خاص بسیار پررنگ است. طبخ غذاهای لذیذ و متنوع، بخشی از آیین مهمان نوازی و ابراز محبت مردم دره گز به شمار می رود.

سوغات دره گز: یادگارهایی از اصالت

سفر به دره گز بدون خرید سوغاتی، ناقص خواهد بود. این منطقه دارای سوغات متنوعی است که هم خوراکی های لذیذ را شامل می شود و هم صنایع دستی بی نظیر را:

سوغات خوراکی:

• پنیر و روغن زرد کردی: این محصولات لبنی، با روش های سنتی و از شیر دام های محلی تولید می شوند و به دلیل کیفیت و طعم خاص خود شهرت دارند.
• کشمش و گردو: باغ های حاصلخیز دره گز، تولیدکننده کشمش و گردو با کیفیت بسیار بالا هستند که از سوغات اصلی این منطقه محسوب می شوند.
• برنج درونگر: رودخانه درونگر که از منطقه عبور می کند، نقشی حیاتی در کیفیت و مرغوبیت برنج کشت شده در این حوالی دارد. برنج درونگر به عطر و طعم خاص خود معروف است.
• سیب دربندی: سیب های منطقه دربند دره گز، به دلیل طعم شیرین و بافت ترد خود، شهرت محلی و منطقه ای دارند.
• عسل طبیعی: با توجه به پوشش گیاهی غنی دره گز، تولید عسل طبیعی و مرغوب در این منطقه رایج است.
• انواع خشکبار و ادویه جات محلی: بادام، مویز و ادویه های سنتی که در بازارهای محلی یافت می شوند.

سوغات صنایع دستی:

علاوه بر سوغات خوراکی، صنایع دستی که در بخش هنر و صنایع دستی به تفصیل شرح داده شد، نیز به عنوان سوغاتی ارزشمند از دره گز محسوب می شوند. این صنایع شامل قالی، گلیم، حصیر، جارو و سایر صنایع دستی می شوند. این محصولات، اغلب در بازارهای محلی و سنتی دره گز، مانند بازار نوخندان، عرضه می شوند که بهترین مکان برای تهیه این یادگارهای اصیل هستند.

غنای فرهنگی دره گز نه تنها در تاریخ و زبان، بلکه در طعم دلنشین غذاهای محلی و اصالت صنایع دستی آن نیز به وضوح نمایان است.

زندگی روزمره و تعاملات اجتماعی دره گز

زندگی روزمره دره گز، با ویژگی های خاص خود، تصویری از همبستگی، احترام و سنت های دیرینه را به نمایش می گذارد. روابط اجتماعی، ساختار خانواده و سرگرمی ها، همگی بخش های مهمی از فرهنگ مردم دره گز را شکل می دهند.

مهمان نوازی و روابط اجتماعی

یکی از بارزترین ویژگی های اخلاقی مردم دره گز، خونگرمی و مهمان نوازی بی نظیر آن هاست. مردم این منطقه، با رویی گشاده و قلبی مهربان، پذیرای مهمانان و مسافران هستند. رسم است که مهمان، جایگاهی ویژه دارد و هر آنچه در توان باشد، برای راحتی و رضایت او انجام می شود. این مهمان نوازی، ریشه در سنت های دیرینه و باورهای مذهبی آن ها دارد.

احترام به بزرگترها و ریش سفیدان، از اصول مهم روابط اجتماعی در دره گز است. تصمیم گیری ها اغلب با مشورت بزرگان انجام می شود و حرف آن ها ارج و قرب خاصی دارد. صمیمیت در روابط اجتماعی و کمک به یکدیگر در کارهای روزمره، کشاورزی و مراسم مختلف، نمادی از روحیه تعاون و همبستگی در میان مردم است. در زمان مشکلات یا شادی ها، مردم روستا و محله با هم متحد می شوند و در کنار یکدیگر قرار می گیرند.

ساختار خانواده و نقش آن

ساختار خانواده در دره گز، به طور سنتی، اغلب پرجمعیت و مبتنی بر احترام به بزرگان است. خانواده، هسته اصلی جامعه را تشکیل می دهد و پیوندهای خویشاوندی از اهمیت بالایی برخوردار است. معمولاً چندین نسل در یک خانه یا در نزدیکی یکدیگر زندگی می کنند و از این طریق، تجربیات و دانش از بزرگترها به کوچکترها منتقل می شود.

نقش زنان و مردان در خانواده و مشارکت آن ها در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی، بر اساس تقسیم کارهای سنتی و متناسب با فرهنگ منطقه تعیین می شود. زنان اغلب مسئولیت مدیریت خانه، تربیت فرزندان و در بسیاری موارد، مشارکت در کارهای کشاورزی و دامداری را بر عهده دارند. مردان نیز وظیفه تامین معاش خانواده و انجام کارهای سنگین تر را به دوش می کشند. با این حال، در سال های اخیر، تغییراتی در این ساختارها رخ داده و زنان و مردان هر دو در عرصه های مختلف اجتماعی و اقتصادی حضور فعال تری یافته اند.

بازی ها و سرگرمی های محلی

در اوقات فراغت، مردم دره گز به بازی ها و سرگرمی های محلی متنوعی می پردازند که برخی از آن ها، ریشه در تاریخ و فرهنگ این منطقه دارد:

• کشتی با چوخه: این ورزش سنتی، که ریشه در خراسان دارد، در دره گز نیز محبوبیت فراوانی دارد. کشتی گیران با لباس مخصوص چوخه به رقابت می پردازند و این مسابقات اغلب در جشن ها و مناسبت های خاص برگزار می شود.
• اسب سواری: با توجه به سابقه دامداری و ارتباط مردم با اسب، اسب سواری یکی از تفریحات و مهارت های رایج در میان مردان، به ویژه جوانان، بوده است.
• بازی های گروهی خاص منطقه: مانند هفت سنگ، الک دولک، و بازی های دیگری که نیاز به تحرک و کار گروهی دارند و در فضای باز برگزار می شوند. این بازی ها، علاوه بر جنبه سرگرمی، به تقویت روحیه همکاری و مهارت های جسمانی کمک می کنند.

این بازی ها و تفریحات، علاوه بر پر کردن اوقات فراغت، به حفظ سنت ها و انتقال آن ها به نسل های جدید نیز کمک می کنند.

معماری بومی

اگرچه دره گز از معماری شاخص و جهانی مانند برخی مناطق مرکزی ایران برخوردار نیست، اما سبک خانه های سنتی و مصالح به کار رفته در آن ها، برگرفته از اقلیم منطقه و نیازهای بومی است. خانه های قدیمی تر معمولاً از خشت، گل و چوب ساخته شده اند و سقف های مسطح یا شیروانی های کم شیب دارند. دیوارها ضخیم هستند تا در برابر سرما و گرمای فصول مختلف مقاومت کنند و حیاط مرکزی، عنصری رایج در معماری بومی است که فضایی برای زندگی خانوادگی و تعاملات اجتماعی فراهم می آورد. وجود ایوان ها و طاق نماها نیز از ویژگی های برخی بناهای قدیمی تر است که به خنک نگه داشتن فضا در تابستان کمک می کند.

چالش ها و چشم انداز آینده فرهنگ دره گز

فرهنگ مردم دره گز، همچون بسیاری از فرهنگ های بومی در عصر جهانی شدن، با چالش ها و فرصت های متعددی روبرو است. شناخت این چالش ها و برنامه ریزی برای آینده، امری حیاتی برای حفظ و احیای این میراث گرانبهاست.

یکی از تهدیدهای اصلی پیش روی فرهنگ بومی دره گز، مهاجرت جوانان به شهرهای بزرگتر در جستجوی فرصت های شغلی و آموزشی بهتر است. این مهاجرت، به مرور زمان می تواند به کاهش جمعیت جوان فعال در روستاها، فراموشی زبان ها و گویش های محلی، و از بین رفتن سنت ها و مهارت های صنایع دستی منجر شود. تاثیر جهانی شدن و گسترش رسانه ها و فناوری های نوین نیز، می تواند منجر به یکنواخت سازی فرهنگی و کمرنگ شدن ارزش های بومی در نسل های جدید شود.

با این حال، تلاش ها و راهکارهایی نیز برای حفظ و احیای فرهنگ درگزی در حال انجام است. تشکیل گروه های هنری محلی، به ویژه در زمینه موسیقی دوتار و رقص های بومی، به حفظ و ترویج این هنرها کمک می کند. برگزاری جشنواره ها و رویدادهای فرهنگی محلی، فرصتی برای نمایش آداب و رسوم، صنایع دستی و غذاهای بومی فراهم می آورد و به جذب مخاطبان و گردشگران کمک می کند. آموزش صنایع دستی به جوانان، از طریق کارگاه ها و دوره های آموزشی، نه تنها به حفظ این مهارت ها کمک می کند، بلکه منبع درآمدی پایدار برای نسل های جدید ایجاد می کند.

نقش گردشگری مسئولانه در معرفی، حفظ و تقویت فرهنگ بومی دره گز بسیار حیاتی است. گردشگرانی که با احترام به فرهنگ محلی و با هدف شناخت عمیق تر از منطقه سفر می کنند، می توانند به اقتصاد بومی کمک کرده و انگیزه لازم برای حفظ سنت ها را در میان ساکنان ایجاد کنند. توسعه بوم گردی و اقامتگاه های سنتی، فرصتی برای تعامل مستقیم گردشگران با مردم محلی و تجربه زندگی درگزی از نزدیک فراهم می آورد و به پویایی و زنده ماندن این فرهنگ کمک شایانی می کند.

حفظ فرهنگ غنی دره گز، نیازمند تلاشی همه جانبه است که از ریشه دار کردن آموزش های بومی در نسل های جدید تا حمایت از تولیدات صنایع دستی و ترویج گردشگری مسئولانه را در بر می گیرد.

نتیجه گیری

فرهنگ مردم دره گز، گنجینه ای بی نظیر از تاریخ، آداب و رسوم، هنر و زندگی است که در طول هزاره ها، از همزیستی اقوام مختلف، تعامل با طبیعت و باورهای ریشه دار، شکل گرفته و غنا یافته است. از نوای دلنشین دوتار و رقص های پرشور کردی و ترکی گرفته تا ظرافت گره های قالی و طعم بی مانند خورش یخنی و فطیر مسکه، هر جزء از این فرهنگ، روایتی از اصالت و هویت این دیار را بازگو می کند.

این میراث گرانبها، نه تنها برای مردم دره گز، بلکه برای تمامی علاقه مندان به فرهنگ و تمدن ایران، ارزشی بس عظیم دارد. لزوم حفظ و پاسداری از این گنجینه، برای انتقال آن به نسل های آینده و جلوگیری از فراموشی، امری حیاتی است. تلاش هایی در جهت احیای صنایع دستی، آموزش زبان ها و گویش های محلی، و ترویج گردشگری فرهنگی مسئولانه، گام های مهمی در این مسیر محسوب می شوند.

سفر به دره گز و تجربه این فرهنگ غنی از نزدیک، نه تنها به شناخت عمیق تر از این منطقه کمک می کند، بلکه راهی است برای تعامل مستقیم با مردمی خونگرم و مهمان نواز. با حضور و حمایت از فرهنگ بومی دره گز، هر یک از ما می توانیم در حفظ و شناسایی این بخش ارزشمند از میراث ملی ایران، سهمی داشته باشیم و به پویایی و زنده ماندن این هویت تاریخی کمک کنیم.