سنتور یک ساز ایرانی و ذوزنقه‌ای شکل است که دارای سیم‌های بسیاری است و با برخورد دو ترکه‌ی چوبی (مضراب یا زخمه) با سیم‌ها آن را می‌نوازند. سنتور بر اساس ابعاد و قواعد خاص به سنتور سل، لا، سی، کروماتیک، 12 خرک، 14 خرک، 9 خرک، باس و… تقسیم می‌شود که اجزای تشکیل دهنده همه یکسان است و تفاوت در ابعاد آ‌هاست.
برای اینکه بتوان بدون تغییر دادن کوک، دستگاه‌های زیادی را نواخت از سنتورهایی با تعداد خرک بیشتر استفاده میکنند. سنتور 9 خرکی با 18 دسته سیم که هر دسته 4 تا سیم دارد و همچنین سنتورهای12 خرک رایج‌ترین نوع سنتور هستند. هر کدام از این دسته‌ها از روی یک خرک عبور کرده و یک کوک دارد. سنتور 18 خرک دارد که9تا در سمت راست و 9تا در سمت چپ ساز قرار دارد.
خرک سنتور دو مدل دارد: هفتی، هشتی و گرد. خرک باعث می‌شود ارتعاش سیم‌ها به صفحه منتقل شود و وسیله ارتباط سیم با صفحه و پل‌ها است. هر چه تعداد خرک‌ها بیشتر باشد وسعت ساز به لحاظ تعداد نت بیشتر هست.
تاریخچه سنتور
سنتور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است. در سنگ تراش‌های آشور و بابلیان نشانه‌های جا مانده‌ای از این ساز موجود می‌باشد. در تالیفات ابوالحسن علی بن حسین مسعوی، ابونصر فارابی و ابن سینا و اشعار منوچهری نام سنتور به چشم می‌خورد.
بعضی‌ها می‌گویند سنتور را ابونصر فارابی ساخته و در زمان‌های قدیم آن را به سایر کشورها نیز صادر می‌کردند زیرا گونه‌های مشابه سنتور در کشورهای عراق و ترکیه، سوریه، هند، مصر، پاکستان، چین، کره و… مشاهده کردند.
قدمت سنتری با شکل و شمایل امروزه به 150 سال پیش و زمان قاجار برمی‌گردد. از نوازندگان معروف این ساز محمد صادق خان، علی اکبر شاهی، حبیب سماعی، حسین و ابوالحسن صبا و از نوازندگان ده‌های اخیر نیز فرامرز پایور، محمد حیدری، پرویز مشکاتیان و… را می‌توان نام برد.
اجزای تشکیل دهنده سنتور:
جعبه رزوناس:
جعبه‌ای شامل صفحه،کفه، و کلاف که بت پسب یا سریشم به هم وصل شده‌اند. داخل این جعبه 3 تا 7 چوب(پل) به قطر حدود1 سانت بین صفحه وکف قرار دارد که با توجه به تخصص و تجربه سازنده در جاهای خاصی قرار می‌گیرد. اینکه این پل‌ها کجا قرار بگیرند در کیفیت صدا و تناسب حجم آن تاثیر دارند.
جنس این جعبه از درختانی چون گردو، راش، آزاد، رز وود، فوفل و… است که بیشتر از چوب گردو استفاده میکنند. چوب مناطق سردسیر مثل کردستان، سنندج، الموت و… بهتر هستند. مدت زمان و شیوه خشک شدن چوب نیز در کیفیت سنتور موثر است و چوب‌هایی که مدت زیادی مثلا5 سال از خشک شدن آن‌ها گذشته و چوب گردوی تیره که دارای رگه‌های راست و منظم و فرهای ابر گونه است مناسب‌تر هستند.
گل روی جعبه:
دو تا سوراخ گل مانند روی صفحه سنتور وجود دارد.کمک به ایجاد رزوناس میکنند و با توجه به سلیقه سازنده زیر سیم‌های زرد و پشت خرک قرار می‌گیرند.
صفحه و کف:
ضخامت صفحه و کف خصوصا ضخامت صفحه تاثیر زیادی روی صدای ساز دارد. ضخامت کف با توجه به جنس و میزان خشک شدن و همچنین تجربه و تخصص سازنده چوب 7 تا 9 میلی‌متر و ضخامت صفحه 5.5 تا 7.5 میلی‌متر است.
شیطانک:
دو میله استیل به قطر حدود 2 میلی‌متر روی برجستگی موجود روی دو ساق ذوزنقه قرار دارد که به آن شیطانک می‌گویند که سیم‌خای سنتور روی آن قرار می‌گیرند. ارتفاع شیطانک روی صدای سنتور موثر است. با ارتفاع شیطانک می‌توان فشار سیم‌ها روی خرک را تغییر داد.
گوشی و سیم‌گیر:
روی کلاف در سمت راست سنتور گوشی قرار دارد که با آن‌ها سیم‌های ساز را کوک و تنظیم میکنند. شیوه برقو زدن و سوراخکاری گوشی منجر به کوک دقیق و خوب می‌شود. سیم‌گیر در طرف چپ قرار دارد و شیوه گره زدن سیم در نگه داشتن کوک موثر است.
سیم:
سنتور دارای دو نوع سیم است. سیم سفید از جنس فولاد و سیم زرد یا قرمز از ترکیب کروم، مس و فولاد است. یکدستی چگالی سیم و جنس آن در صدای ساز موثر است.
تفاوت سنتور یک مهر و دو مهر
مهر در سازها درواقع یا هدف نشان دادن کیفیت یک ساز نسبت به ساز دیگر همان سازنده است. مثلا یک سنتور دو مهر یک سازنده، نسبت به سنتور یک مهر همان سازنده باید کیفیت بهتری داشته باشد. و این یک مهر یا دو مهر بودن توسط خود سازنده مشخص می شود. درواقع، سازنده با درج یک مهر یا دو مهر بر روی ساز خود، میزان رضایت خود از آن ساز نسبت به سازهای هم رده ساخت دست خود را نشان می دهد. بنابراین، می توان تفاوت سنتور یک مهر و دو مهر را اینگونه دریافت.
به عبارتی، مهره ساز به گونه ای به عنوان شناسه ساز نیز شناخته می شود و این ارتباطی به کیفیت این ساز ندارد. زیرا معمولا سازندگان شناخت کمتر نوازندگان ساز، قادر به ارزش گذاری صحیح سازهای تولید ندارند. بنابراین نمی توان از روی تعداد مهر سنتور، کیفیت آن را نتیجه گیری کرد.
سنتور یک مهر و دو مهر کدام را بخرم؟
همانگونه که گفته شد، دو مهر بودن سنتور دلیل بر برتری و باکیفیت تر بودن ساز نیست. سنتورهای یک مهر هم یافت می شوند که نسبت به دو مهره مشابه خود صدای بهتری دارند.
تمامی سازنده ها، یک مهر یا دو مهر ندارند. بعضی سازنده ها براساس طرح مدل بندی می شوند. مثلا مافی ساده، مافی خاتم کاری، مافی طرح دار، یا مثل سیف ساده، سیف چهار خط، سیف سفارشی، سیف گل دار. برخی سازنده ها هم مثل ایرانی یک مهر، ایرانی یک مهر ویژه یا دو مهر یا سنتور موسوی یک مهر، یک مهر ویژه یا دو مهر هستند. به عبارتی، یک مهر یا دو مهر عامیانه و مرسوم در همه جا نیست. بعضی سازنده ها هم فقط یک مدل ساز ارائه می دهند مثلا یک مهر یا دو مهر.
خصوصیات سنتور خوب
- کیفیت ساخت ساز(زیبایی ظاهر، رنگرزی با لاک)
- جنس مناسب چوب(گردوی تیره و راه راست یا فر دار)
- مدت زمان خشک شدن چوب(هر چه طولانی‌تر، بهتر)
- تناسب ابعاد
- صدا دهی خوب(صدای یکدست، زنگ دار، کریستالی و بدون تقه و پخته باشد)
- کوک ساز(چندین بار کوک شده باشد)
- قیمت ساز
- رنگ سنتور
- روی صفحه سنتور زینت کاری نداشته باشد بهتر است(به علت عدم یکدستی صفحه)
- شکل و رنگ خرک‌ها
- شکل گل‌های سنتور
- نحوه‌ی قلاب سیم‌ها
- طرز پیچیدن سیم دور گوشی
- تمیز کار شدگی ساز
- سالم بودن صفحه زیر، رو و کلاف‌ها
عوامل موثر بر قیمت سنتور
- کیفیت ساز
- کوک ساز
- صدای ساز
در خرید سنتور ابتدا به سازنده دقت کنید سپس به قیمت آن. مانند سایر کالاها قیمت سنتور نیز با توجه به کیفیت متریال آن متفاوت است و هرچه مواد اولیه بهتر باشد قیمت آن بیشتر است. در همه سازها جنس چوب روی قیمت آن تاثیر بسزایی دارد.
بعد از مواد اولیه، نحوه ساخت ساز در قیمت آن موثر است و سازی که با مواد اولیه خوب اما بی کیفیت ساخته شده باشد ارزشی ندارد. یک سنتور ارزان ممکن است نتواند کوک را نگه دارد. چوب‌های ضعیف و بی کیفیت بعد از مدتی کوتاه قوس برداشته و خم می‌شوند.
نکات مهم در خرید سنتور
- یک سنتور خوب شاید رنگ روشنی داشته باشد اما کیفیت آن خوب باشد ولی تجربه ثابت کرده سنتور بارنگ تیره بهتر است که البته باید دقت کرد یک ساز با چوب روشن را با شیلان تیره نکرده باشند و به جای چوب تیره به شما بفروشند.
- سنتور با سیلر رنگ نشده باشد زیرا سیلر به دلیل خاصیت پوشانندگی منافذ چوب را می‌پوشاند و کیفیت صدای ساز را کاهش می‌دهد.
- زیبایی ظاهری یعنی نبود اثر اره و اثر داغی و حرارت روی چوب.
- برای اینکه از کیفیت نگهداری کوک مطمئن شوید امتحانی چند سیم را دوباره کوک کنید برای این کار از افراد باتجربه کمک بگیرید.
- حجم صدای ساز بستگی به سلیقه فرد دارد اما سازهایی که حجم صدای زیادی دارند تعداد پل و ضخامت آن را کاهش داده‌اند و از چوب روشن استفاده کرده‌اند که اینها باعث کاهش کیفیت صدای سنتور می‌شوند.
- تشخیص صدای یکدست سنتور کاری است که به تجربه و مهارت در این ساز نیاز دارد. شنیدن صدای اضافه در ساز مربوط به نبود تناسب ضخامت صفحه، جنس آن و محل پل گذاری است.
نگهداری از سنتور
- برای بیرون آوردن ساز از جعبه با یک دست کلاف سمت چپ و با دست دیگر ساز را بگیرید و به آرامی آن را خارج کنید.
- بعد از هربار استفاده سنتور را داخل جعبه آن بگذارید تا سیم‌های آن زنگ نزند و همچنین گرد و غبار روی ساز ننشیند.
- برای اینکه سازتان با چیزهای زبر برخورد نکند آن را روی جعبه ساز بگذارید و بنوازید.
- اگر جعبه از ساز بزرگتر است برای اینکه ساز در جعبه تکان نخورد و آسیب نبیند مقداری پارچه یا الیاف کنار آن بگذارید تا فیت جعبه شود
- بعد از بیرون آوردن سنتور از جعبه کمی صبر کنید و سنتور در معرض هوا باشد بعد شروع به نواختن کنید
- هنگام نواختن سنتور دستتان را روی سیم‌ها قرار ندهید زیرا باعث خارج شدن از کوک و آسیب به ساز می‌شود.
- گرما و سرما باعث آسیب دیدن ساز و خارج شدن آن از کوک می‌شود همیشه آن را در جعبه مخصوصش نگه دارید تا سالم بماند.
- اگر برای مدتی میخواهید از ساز استفاده نکنید سیم‌هایش را شل کرده و از کوک خارج کنید تا به آن فشار وارد نشود.
- با پارچه خشک و تمیزی ساز را تمیز کنید و با روغن و براق کننده آن را درخشان کنید.
- هر 2 سال یکبار سیم‌های ساز را تعویض کنید البته حرفه‌ای ها بهتر است 4ماهی یکبار اینکار را انجام دهند.
در نهایت سعی کنید از نواختن سنتور لذت ببرید به هر حال هر وسیله‌ای بعد از مدتی ممکن است آسیب ببیند.